Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 10]

Spotlustige en navrante antiretoriek
De eerste verhalen van de Italiaan Beppe Fenoglio in vertaling

De drieëntwintig dagen van de stad Alba door Beppe Fenoglio Vertaling Karin van Ingen Schenau Uitgever: Peter van der Velden, 182 p., f29,50

Cok van der Voort

De drieëntwintig dagen van de stad Alba, waarmee de dertigjarige Beppe Fenoglio in 1952 debuteerde, is een verzameling van twaalf verhalen, waarvan de eerste zes handelen over de partizanenstrijd in Noord-Italië tijdens de Tweede Wereldoorlog en de overige zes het leven van de Piemontese plattelandsbevolking tot onderwerp hebben.

Deze twee thema's, die overigens centraal staan in het hele oeuvre van Fenoglio, lijken op het eerste gezicht weinig met elkaar gemeen te hebben, maar vertonen bij nader inzien juist belangrijke punten van overeenkomst: de bittere strijd om het vaderland uit de eerste verhalen wordt voortgezet in de evenzo bittere strijd om het bestaan van de arme boerenbevolking, en het meedogenloze optreden van vijand tegen vijand uit de partizanenverhalen vindt zijn pendant in de bikkelharde omgangsvormen van de plattelandsbevolking. Alles draagt het stempel van de gewelddadigheid, of het nu gaat om de dood, de liefde of de natuur; en zelfs een alledaags gesprek tussen moeder en zoon, zoals in Ettore gaat aan het werk, klinkt rauw en vervaarlijk.

Dit laatste verhaal - waarin beschreven wordt met welke aanpassingsproblemen een ex-partizaan te kampen heeft bij terugkeer in de maatschappij - vervult een duidelijke brugfunctie tussen de twee series: ‘Ik ben niet op mijn plaats in dit leven omdat ik in de oorlog geweest ben. Onthoud altijd dat ik in de oorlog geweest ben, en dat de oorlog me veranderd heeft,’ zegt Ettore tegen zijn moeder; en in plaats van normaal werk te accepteren in een chocoladefabriek meldt hij zich bij Bianco, een gewezen oorlogsheld, waar hij onmiddellijk kan beginnen: ‘hij moest zijn pistool meebrengen, die avond gingen ze naar een oude fascist die ze op afbetaling zijn fascisme vergaven’.

Ook Fenoglio zelf is in de oorlog geweest; na de val van Mussolini en de overgave aan de geallieerden in september '43 komt er weliswaar een einde aan het bondgenootschap met Duitsland, maar het betekent geenszins dat de oorlog nu is afgelopen; integendeel, Italië wordt in tweeën gespleten: in het zuiden de geallieerden, in het noorden de Duitsers en de fascisten die, opnieuw geleid door Mussolini, de Republiek van Salò in het leven roepen. Tegen deze nazifascisten richt zich de partizanenstrijd, een strijd waaraan ook de dan tweeëntwintigjarige Fenoglio deelneemt en die gedetailleerd wordt beschreven in zijn meest bekende, postuum verschenen werk De partizaan Johnny. Na de oorlog leidt Fenoglio tot aan zijn vroegtijdige dood in 1963 als burger en als schrijver een teruggetrokken, onopvallend bestaan. Hij is afkerig van iedere publiciteit, laat literatuurprijzen aan zich voorbijgaan, en maakt naar aanleiding van kritieken over zijn werk de nuchtere opmerking: ‘Het is verbazingwekkend wat critici in je werk weten te vinden, en net zo verbazingwekkend wat ze er niet in weten te vinden.’

Angelsaksisch

Deze afkeer van uiterlijkheden en de laconieke manier van uitdrukken houden verband met de grote bewondering die Fenoglio aan de dag legde voor de Angelsaksische cultuur. Die bewondering was al in de jaren dertig gemeengoed onder veel antifascistische schrijvers en kan niet alleen beschouwd worden als een puur literaire aangelegenheid. Het is ook een bewuste of onbe-

[p. 11]

wuste uiting van cultureel verzet tegen het bombastische vertoon van het regime.

Veel werken van Fenoglio zijn oorspronkelijk geschreven in het Engels of zitten vol met Engelse woorden, maar vooral de droge, soms zwartgallige humor met understatements en impliciete verwijzingen, alsook iedere afwezigheid van heldenverering wat betreft de partizanen en van populisme tegenover de plattelandsbevolking, zijn tekenend voor deze schrijver en onderscheiden zijn werk van de vele hagiografische produkten van het neorealisme.

Wanneer dan ook De drieëntwintig dagen van de stad Alba verschijnt, zijn de reacties zeer uiteenlopend en krijgt Fenoglio juist van politiek linkse zijde scherpe kritiek. Het communistische partijblad L'Unità schrijft verontwaardigd: ‘De drieëntwintig dagen van de stad Alba is en blijft een slecht hoofdstuk uit de verzetsliteratuur (...) Fenoglio toont ons rare partizanen, die het midden houden tussen karikaturen en picaro's, die strijden voor het avontuur of zelfs voor niets en voor niemand (...) Het is gewoon een woordenspel, en een slecht woordenspel, dat van Beppe Fenoglio.’ Het ‘slechte woordenspel’ waar L'Unità over spreekt, zouden we ook positief kunnen betitelen, namelijk als antiretoriek, en het mooiste voorbeeld van die antiretoriek is de eerste zin van het titelverhaal: ‘Alba werd genomen door tweeduizend man op 10 oktober en verloren door tweehonderd man op 2 november van het jaar 1944.’ Antiretorisch niet alleen door de gortdroge stijl van de mededeling, ook door de inhoud: de strijd om Alba gezien als een miserabele aftocht van de partizanen, die de stad slechts drieëntwintig dagen in hun bezit weten te houden om haar vervolgens met een handjevol manschappen weer prijs te geven aan de fascisten, terwijl minstens duizend van hun kameraden op hetzelfde moment kermis vieren in een nabijgelegen dorp, waar ze schieten in een schiettent, en het ze ‘geen enkele moeite kostte het gedreun van de slag om Alba niet te horen’.

Er zijn meer voorbeelden van deze zowel stilistische als inhoudelijke antiretoriek, een element dat helaas nogal eens wordt verwaarloosd in de Nederlandse vertaling, die trouwens over de hele linie erg wisselend is van kwaliteit en die ik daarom niet overal volg. Wanneer de fascisten, na onderhandeling met de partizanen, de rivier weer oversteken, zeggen ze: ‘“Tot ziens op het slagveld.” De partizanen antwoordden: “Jazeker,” en bleven kijken of ze toevallig geen schipbreuk leden. Dat leden ze niet.’ En tijdens de beslissende strijd roept de adjudant herhaaldelijk uit het raam: ‘“Houdt stand, de versterkingen komen eraan.” Maar tot aan het einde toe kwamen die alleen per telefoon.’ Dit zijn ‘slechte hoofdstukken uit de verzetsliteratuur’ voor wie een heldenepos verwacht en voorbijgaat aan het feit dat de partizanen merendeels zeer jonge jongens waren, die zowel militair als moreel totaal onvoorbereid ten strijde trokken, met durf en moed maar ook met alle zwakheden van gewone mensen. Zwakheid door angst bij voorbeeld, zoals in Een andere muur, waar Max, gevangen genomen en doodsbenauwd om geëxecuteerd te worden, bereid is tot ieder compromis, ‘...want als de republiek me laat gaan, haat ik haar niet meer’. De republiek laat hem gaan, maar slechts nadat hij getuige is geweest van de executie van een medegevangene: ‘Hij hoorde het lawaai van het einde van de wereld en al zijn haren gingen recht overeind staan. Opzij van hem tolde er iets en zakte langzaam in elkaar.’

Net als hier wordt ook in andere verhalen de dood op impliciete en daardoor juist zo ontroerende wijze uitgebeeld: ‘Boven de punt van het geweer van de officier, dat onontkoombaar op hem gericht was, zag hij zulke walgelijke kleuren ontploffen, dat het braaksel hem opeens in de mond liep. Hij gleed met zijn voeten omlaag naar beneden, en zijn opengevouwen handen sleepten over het gras als in een liefkozing die heel lang duurde.’ (Op weg) ‘Delio was al op het binnenplein, maar hij lag helemaal stijf op de grond.’ (Het debuut van partizaan Raoul).

Wanneer de spot en de bijtende ironie helemaal verdwijnen, wordt de toon navrant, zoals in Oude Blister, waar een partizaan die arme boeren heeft bestolen door zijn kameraden op meedogenloze wijze wordt terechtgesteld.

Barbaarse verhalen, dat was de titel die Elio Vittorini suggereerde voor deze bundel, een suggestie die de volledige instemming had van Fenoglio, maar door de uitgever niet werd gehonoreerd; helaas, want deze verhalen zijn barbaars, in alle betekenissen van het woord, van de ‘barbaarse parade’ uit het eerste verhaal tot de ‘barbaarse plaatsnaam’ Cadilù uit het prachtige slotverhaal.

■