Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 9]

Treurige lotgevallen geordend
Ton Anbeeks studie over de naturalistische roman

De naturalistische roman in Nederland door Ton Anbeek Uitgever: De Arbeiderspers, 157 p., f28,50 Synthese-reeks

Jan Fontijn

Uit het tumult rond Karel van het Reves Huizinga-lezing over de literatuurwetenschap en de leesbaarheid ervan ontstond één beredeneerde reactie in boekvorm: H.A. Gomperts' bestrijding van de lezing en zijn uiteenzetting over de ‘grandeur’ en de ‘misère’ van de literatuurwetenschap. Gomperts was hoogleraar Nederlands in Leiden en is inmiddels opgevolgd door Ton Anbeek.

Anbeek liet in een interview weten dat hij niets moest hebben van abstracte modellen van de literatuurtheoretici, vol generalisaties en duister jargon. Hij zag veel meer in de concrete literatuurgeschiedschrijving en in de zogenaamde receptie-esthetica, de tak van de literatuurstudie die het gedrag van lezers onderzoekt. Karel van het Reve kan tevreden zijn. Als het zijn bedoeling is geweest om niet alleen zijn gehoor in de kerk te laten lachen en ernstige beoefenaren van de literatuurstudie voor het hoofd te stoten, maar ook om school te maken, dan kan hij wat de neerlandistiek in Leiden betreft gerust zijn. Anbeek schrijft helder en probeert zich niet geleerder voor te doen dan hij is. Dat is duidelijk te z, en in zijn studie De naturalistische roman in Nederland.

Het onderwerp van zijn boek is tamelijk omvangrijk; het wil een beschrijving en een verklaring geven van een literaire stroming. Dat betekent in de praktijk het bestuderen van een grote hoeveelheid romans en secundaire literatuur daarover en het ordenen van dat materiaal op een overzichtelijke wijze. Wat het laatste betreft: die overzichtelijkheid is er zeker. De studie is goed gecomponeerd en ook voor leken te volgen. Anbeek is een meester in het doorhakken van knopen. Ik moet daar onmiddellijk aan toevoegen dat hij af en toe wel al te wild te werk gaat.

Wat is dat, de naturalistische roman? Dit nieuwe romantype komt in de laatste twee decennia van de negentiende eeuw in Nederland naar voren. De invloed van de Franse literatuur, met name van Zola en de gebroeders De Goncourt, was daarbij vrij belangrijk. Het nieuwe type roman beschreef meestal de treurige lotgevallen van een neurotische man of vrouw. De schrijvers deden hun best te laten zien hoe het kwam dat de hoofdpersonen zo'n noodlottig leven leidden. Bij die verklaring van het gedrag van personages is de doorwerking te merken van jonge wetenschappen als psychologie, sociologie en criminologie en van ontwikkelingen in de medische wetenschap. Erfelijkheids- en milieufactoren bepaalden in hoge mate het leven van de romanfiguren. Het behoeft nauwelijks betoog dat deze wetenschappelijke kennis van de romanciers uit die dagen meestal niet veel voorstelde: men had de klok horen luiden. Veel meer was het meestal niet hier in Nederland. Toch drong het grote prestige dat de wetenschap in de negentiende eeuw genoot ook in de literatuur door. De schrijvers uit die tijd hadden dan ook de mond vol over ‘objectiviteit’, ‘onpartijdigheid’ of ‘neutraliteit’. Het zijn termen die je regelmatig tegenkomt in hun programmatische geschriften.

Beschrijvingsziekte

Naast de ‘verwetenschappelijking’ bezaten deze romans nog andere aspecten: de doorbreking bij voorbeeld van een aantal maatschappelijke en morele taboes. Er werd meerdere malen met grote vrijmoedigheid in de romans geschreven over seksualiteit, vrije liefde en de dubbele moraal van vele mannen uit die tijd.

Niet alleen thematisch maar ook formeel onderging de roman uit die dagen belangrijke veranderingen. Er moesten nieuwe woorden en nieuwe technieken van schrijven komen om de nieuwe sensaties en de pas ontdekte werkelijkheidsgebieden te kunnen beschrijven. Bij sommige schrijvers leidde dit tot woordkunst, de ‘ecriture artiste’. Er zijn nogal wat romans die aan die beschrijvingziekte lijden en daarmee voor de lezer van nu onleesbaar zijn geworden. Maar gelukkig zijn er nog voldoende romans en verhalen in het naturalistische genre die ook nu nog de toets der kritiek kunnen doorstaan. Het is opvallend hoe juist de laatste jaren het werk van Emants, Coenen, De Haan, Couperus, Van Looy en Van Deyssel in de belangstelling staat. Er verschijnen vrij veel herdrukken van hun werk en bloemlezingen van hun verhalen; er worden filmbewerkingen gemaakt van Van de koele meeren des doods van Van Enden en van Noodlot van Couperus. De televisiebewerkingen van De stille kracht en De boeken der kleine zielen van Couperus trokken veel kijkers.

Ton Anbeek

Het is me niet helemaal duidelijk waarom die naturalistische romans het nu vrij goed doen. We zijn toch geen volk dat erg warmloopt voor zijn literaire verleden. Dat er zoveel oude romans worden herdrukt zal wel iets te maken hebben met de moeilijke situatie op de boekenmarkt: de boekenproduktie van de uitgevers mag niet stokken en bij gebrek aan talentvolle debutanten gaat men over tot het herdrukken van boeken waarvan de auteursrechten verjaard zijn.

Maar dit is geen afdoende verklaring. Ik denk dat we het ook moeten zoeken in het feit dat de naturalistische roman in tegenstelling tot zovele romans vóór 1880 voldoende aspecten van het moderne leven bevat die ook nu nog boeien. De naturalistische auteurs schreven op het ‘breukvlak’ van twee eeuwen, de tijd van de opkomst van het socialisme, de eerste feministische golf en van belangrijke veranderingen in de moraal en mentaliteit van de Nederlanders.

En er waren een paar schrijvers in die tijd in Nederland van wie ik zonder overdrijving kan zeggen dat ze van Europees niveau waren. Ik plaats bij voorbeeld Couperus, Emants en Van Oudshoorn op gelijke hoogte als Fontane, Hardy, Huysmans en de gebroeders De Goncourt.

Linnaeus

Zoals ik hier over het naturalisme schrijf, is het alsof het een begrip is met een duidelijke betekenis. Anbeek laat in zijn studie zien dat de geleerden dikwijls van mening verschillen over wat nu precies naturalisme is. De een vindt bij voorbeeld het element erfelijkheid erg belangrijk, de ander de taboedoorbreking. Het vervelende is dat de betekenis in de tijd zelf ook al onduidelijk was. Wat nu te doen? Anbeeks oplossing is erg pragmatisch. Hij neemt een stapel naturalistisch genoemde romans en noteert de terugkerende elementen. Hij komt op die manier op acht kenmerken voor de naturalistische roman. Op deze methode is natuurlijk wel wat af te dingen. Je zou je natuurlijk kunnen afvragen door wie de romans die hij als uitgangspunt neemt als naturalistisch werden gekenmerkt. Verder behoeft voor Anbeek een roman, wil hij naturalistisch zijn, niet alle acht kenmerken te bevatten, maar mag deze er best een of meer missen. Ik ben bang dat op die manier bijna elke Nederlandse roman naturalistisch genoemd kan worden. Ik denk dat hij een duidelijke hiërarchie in zijn kenmerken had moeten aanbrengen. Verder had hij uitvoeriger uiteen moeten zetten wat een bepaald kenmerk in die tijd betekend heeft. Als hij bij voorbeeld als eerste kenmerk de neurotische hoofdpersoon noemt, dan zou ik het tijdgebondene het specifieke van die neurose willen weten. Want het wemelt van neurotici in de Nederlandse literatuur, maar ze zijn niet allemaal neurotisch op de wijze van Eline Vere.

Over neurosen gesproken. Op het einde van het vijfde hoofdstuk stelt Anbeek: ‘de grootste literatuur blijkt ten slotte te triomferen over elke ordeningsneurose’. Hij zegt dat naar aanleiding van de literatuurhistorici die dwangmatig proberen vast te stellen welke literaire stromingen na het naturalisme komen. En dat zijn er heel wat, als we afgaan op de reeks etiketten die men in de loop der jaren bedacht