Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 38]

Afscheid van het gedroomde leven
‘Bodily Harm’ en de werkelijkheidszin van Margaret Atwood

Bodily Harm door Margaret Atwoord Uitgever: Jonathan Cape, 320 p., f 39,75 Importeur: Keesing Boeken

Nienke Begemann

Ergens halverwege Bodily Harm herinnert de Canadese journaliste Rennie Wilford zich dat haar hoofdredacteur haar eens vroeg om een speelse reportage te maken over pornografie als kunstvorm - ‘Tie it in with women's fantasy lives, if you can, he said Keep it light.’

Om zich in te werken was ze op bezoek gegaan bij een beeldhouwer die etalagepoppen gebruikte als materiaal voor zijn dubbelzinnige sculpturen van tafels en stoelen: ‘Er was er een met een naakte etalagepop op haar knieën, geketend aan een toiletpot, met een kleenex tussen haar tanden als een roos. Het heette “Taakverdeling”, zei Frank.’ Rennie vond zijn werk nauwelijks opwindend, maar de kunstenaar gaf geduldig uitleg van zijn bedoelingen: ‘Het is niet de bedoeling dat het je opwindt, zei Frank, niet beledigd. Kunst is voor bespiegeling. De Kunst neemt wat de maatschappij haar aanreikt en maakt het zichtbaar, nietwaar? Zodat je het kunt zien. Ik bedoel, het thema is er met zijn variaties... Als je niet van mijn werk houdt, zou je het ruwe materiaal eens moeten zien, zei hij.’

Ten slotte, na het zien van de collectie ‘raw material’ van de politie, had ze de opdracht teruggegeven - ze schrijft liever over reizen, trends, lifestyles, eten, kleren, trivia.

Zoals bijna alle moderne romans gaat Bodily Harm over overgangsriten, (‘rites de passage’) over volwassen worden, over het leren omgaan met de realiteit en de uiteindelijke dood, en tegelijk beweegt het zich op het niveau dat de beeldhouwer zo losjes beschrijft - het maakt ook zichtbaar ‘what society deals out’. Alleen gaat het enige stappen verder; in dit economisch geschreven, streng doorgewerkte boek worden variaties aangebracht op het thema van lichamelijk letsel, die in de sculpturen van de knielende, vastgebonden etalagepoppen jammerlijk ontbreken.

Rennie (Renata) Wilford gaat op reis naar een Caribisch eilandje, ergens in de buurt van Barbados en Grenada, op de scheepvaart-route tussen Venezuela, Cuba en Florida, om bij te komen van een operatie en een depressie. Een van haar borsten is voor een kwart geamputeerd, haar verhouding met haar minnaar is verbroken, ze is verliefd geworden op haar chirurg, een affaire die tot niets heeft geleid. En ten slotte is er in haar flat ingebroken door een man die een kopje Ovomaltine heeft gedronken in haar keuken, en op haar gelukkig opgemaakt bed, een keurig opgerold, maar zeer sinister, stuk touw heeft achtergelaten. Op ‘St. Antoine’ en het naburige ‘St. Agathe’ raakte ze, naïef, bang en geabsorbeerd door haar eigen problemen, verwikkeld in de politieke gevolgen van de abdicatie van Engeland als koloniale mogendheid. Voor het eerst worden er verkiezingen gehouden, en meteen breekt een miniburgeroorlog uit waarbij de leiders van het winnende oppositiepartijtje door de zittende dictator en agenten van de CIA worden vermoord. Rennie heeft een korte, blindelingse verhouding met een Amerikaan, Paul, die in Vietnam en Cambodja heeft ‘gewerkt’ als ‘adviseur’, die nachtmerries heeft over een groot gat in de grond met een berg schoenen ernaast waar hij naar toe moet lopen. Hij leeft nu van de handel in hash en andere dope, en in wapens voor het lokale verzet. Paul geneest haar van haar schaamte over haar verminkte lichaam; hij heeft erger gezien. Maar zijn poging om Rennie terug te sturen naar Toronto voor het te laat is, mislukt door haar naïviteit en domme koppigheid.

Samen met Lora, een vrouw die samenwoont met de jeugdige leider van een van de twee oppositiepartijen (‘Prince for Peace’) en leeft van de opbrengsten van de lokale verkoop van de door Paul gesmokkelde hash, en die Rennie heeft betrokken bij het binnensmokkelen van wapens, wordt Rennie als ‘verdachte’ opgesloten in een vochtige kleine cel in de oude Britse gevangenis. Na een ongeteld aantal dagen wordt Lora ten slotte tot pulp geslagen en getrapt door bevriende politiemannen, die haar eerst iedere dag genaaid hebben in ruil voor zogenaamde informatie over haar geliefde, die al lang dood blijkt te zijn. Rennie wordt losgelaten en vliegt terug naar Canada met heel ander materiaal om over te schrijven dan de hotels, bars en tennisvelden, die ze zich had voorgesteld.

Margaret Atwood

Het thriller-achtige plot wordt spannend verteld, maar is zeker niet de voornaamste reden waarom ik het boek meerdere malen heb gelezen, en waarom ik het een belangrijk werk vind.

Geweld

Het boek gaat over geweld en lichamelijk letsel: Rennies verminking en de kanker die op de loer blijft liggen, het element van gefantaseerd geweld in haar overigens eerst heel bevredigende verhouding met haar minnaar, het verborgen geweld van haar vader, die haar en haar moeder heeft verlaten toen ze nog heel klein was (ze is opgegroeid in een calvinistisch kleinsteeds huishouden van alleen vrouwen, haar moeder, haar grootmoeder en bezoekende tantes), de anonieme dreiging van het touw op haar bed. Deze bekende vormen van geestelijk en lichamelijk letsel, opgelopen in het geciviliseerde, rijke Canada, worden in Bodily Harm gesteld tegenover de vormen van geweldpleging in minder gelukkige delen van de wereld, waar ze regel zijn in plaats van uitzondering of fantasiespelletjes.

Het relaas van Lora's leven, dat Rennie te horen krijgt tijdens de eindeloze dagen in de cel, is een aaneenschakeling van gewelddadigheid: mishandeling en daarna pogingen tot verkrachting door een criminele stiefvader, mishandeling door willekeurige mannen met spierkracht, politieke macht, of gewoon politie-uniformen. Op St. Antoine en St. Agathe is macht en geweldpleging een naakt element in het dagelijks leven, niet alleen in de verhouding tussen mannen en vrouwen. Degene die op St. Antoine het regelmatigst en het bloedigst in elkaar wordt geslagen is een oude, doofstomme zwerver, die achter mensen aanloopt om hun hand te schudden, in de overtuiging dat hun dat geluk zal brengen.

De leider van de echte oppositie stelt de elementen van terreur en geweldpleging aan de kaak. Dat hij wordt vermoord, is in zekere zin Rennies schuld: uit weerzin, onwil, egocentriciteit, weigert ze de reportage te maken over de verwikkelingen op het eiland en de corruptie van de machthebbers waarom hij vraagt, en die hem had kunnen beschermen.

Rennie is ingekapseld in haar eigen wereld van angst voor de dood - ‘don't count on me, I'm dying’. Ze wordt pas volwassen, ‘wedergeboren’, nadat ze Lora in elkaar heeft zien trappen en heeft geprobeerd haar terug te roepen uit het gat van de dood. ‘Lora is aan de andere kant ervan en ze moet haar erdoorheen trekken, ze knarsetandt van inspanning, ze kan zich zelf horen, een gekreun, het moet haar eigen stem zijn, dit is een geschenk, dit is het moeilijkste wat ze ooit gedaan heeft. Ze houdt de hand vast, buitengewoon kalm, met alle kracht die ze in zich heeft, zeker, als ze maar goed genoeg haar best doet zal er iets in beweging komen en beginnen te leven, zal er iets geboren worden.’

In plaats van een kind, dat ze eerst niet wou (‘You want to keep your options open,’ zoals haar minnaar gladjes redeneerde) en nu niet meer mag krijgen, brengt ze een andere vrouw terug tot een leven waarin ‘options’ überhaupt niet bestaan. Maar die continuering van leven, die gave, geneest haar van haar doodsangst. In het vliegtuig terug naar huis zit een nieuw, oplettend mens: ‘Er is te veel airconditioning, wind uit de ruimte die door de kleine gaatjes blaast, Rennie is koud. Ze slaat haar armen over elkaar, de rechter duim tegen het litteken onder haar jurk. Het litteken steekt haar, een herinnering, een zwijgend tellende stem, een tijdklok. Nul wacht ergens, wie er ook zei dat er eeuwig leven bestaat, waarom zou ze dankbaar zijn? Ze heeft niet veel tijd meer, voor niets. Maar anderen evenmin. Zij let op, dat is alles.

[p. 39]

Ze zal nooit gered worden. Ze is allang gered. Ze is niet vrijgesteld. In plaats daarvan heeft ze geluk, plotseling, eindelijk stroomt ze over van toevallig geluk; het is dit geluk dat haar draagt.’

Verantwoordelijkheid

Bodily Harm is een kritiek op de categorische afwijzing van eigen verantwoordelijkheid en op het ongelimiteerde navelstaren en zoeken naar nieuwigheden tot in de vrouwenbeweging toe, dat de laatste tien of twintig jaar kenmerkt. Rennies dagelijks leven in Toronto, zorgvuldig afgeschermd tegen de onaangenaamheden van het bestaan, dank zij haar produktie van trivialiteiten waaraan een niet aflatende behoefte bestaat, het prestige dat haar soort leven merkwaardigerwijze heeft vanwege de zogeheten ‘openheid’ en taboeloosheid ervan - dat alles wordt effectief verworpen. Doordat alles wordt gezien door de ogen van Rennie, voor wie je ondanks haar niet onschuldige naïviteit sympathie blijft voelen, is het effect subtiel en cumulatief. Bovendien wordt er niet geschermd met faciele beschuldigingen aan het adres van ‘de maatschappij’ - daar is Margaret Atwood te intelligent en te streng voor, in tegenstelling tot de beeldhouwer met zijn pornopoppen. Alles wordt duidelijk vastgepind op het individu dat, in grotere welstand dan ooit te voren, met beide handen de kans grijpt om een gedroomd leven te leiden, een soort gigantische inhaalmanoeuvre op de jeugd. De gedwongen ontworsteling aan dat gedroomde leven en de aanvaarding van verantwoordelijkheid voor eigen en andermans bestaan, in het besef van eigen en andermans kwetsbaarheid - daar gaat het in Bodily Harm eigenlijk om.

Die doorbraak naar de realiteit geldt ook voor de kwesties van seksualiteit en de verhoudingen tussen mannen en vrouwen in het algemeen die in dit boek een belangrijke rol spelen. Rennies boutiquehoudende vriendin Jocasta beklaagt zich over de paradoxale resultaten van de vrouwelijke seksuele bevrijding: het lijkt wel of sinds het moment dat vrouwen hebben gezegd: ‘Prachtig, wij houden er ook van, laten we er samen iets leuks van maken,’ de mannen het er en masse bij laten zitten, ‘the latest scoring is not scoring!’ Rennies eigen verhouding met haar minnaar in Toronto gaat kapot als ze zich tegen zijn jacht- en veroveringsneigingen (hoe dubieus en smakeloos ze in executie ook mogen zijn) gaat verzetten, terwijl ze het eerst allemaal best leuk en spannend vond. Het lijkt erop dat Margaret Atwood, zonder overigens het reguliere huwelijk aan te prijzen als ook maar enigszins zaligmakend, pleit voor een terugkeer naar de erkenning van de biologische verschillen tussen mannen en vrouwen, waardoor hun seksuele relaties in haar ogen altijd bepaald zullen blijven, hoe onaangenaam, anachronistisch en primitief dat ook mag lijken. Het boek heeft als motto een citaat uit Ways of Seeing van de kunsthistoricus en romancier John Berger, dat in dezelfde richting gaat: ‘A man's presence suggests what he is capable of doing to you or for you. By contrast, a woman's presence... defines what can and cannot be done to her.’

Dat betekent ook een ontwaken uit een droom: de geweldloze pastorale die de vrouwelijke fantasie over het oude patroon van verleid- en veroveringszucht heeft trachten heen te schuiven. Maar ook hier gaat het om de bereidheid om elkaars onvolmaaktheden en noden te erkennen en om van eigen dromen af te zien; dat is een eerbaar standpunt, hoe moeilijk en treurigmakend het ook is.

Bodily Harm is een veel conciser, gaver boek dan eerdere romans die ik van Atwood heb gelezen. Ze schrijft en publiceert veel poëzie, en dat is in de hechtheid en franjeloosheid van dit boek goed te merken. De afleidende, overvloedige beeldspraak van bij voorbeeld Life before Man heeft plaatsgemaakt voor een economie van beelden en motieven die het boek, ondanks de eenvoudige taal waarin het is geschreven, een grote resonantie geven. Zelfs in de korte citaten die hier zijn afgedrukt is die al te horen. De kou van de wind uit het heelal die door de ventieltjes van de airconditioner het vliegtuig inblaast is bij voorbeeld ook een beeld van het lichamelijk letsel waaraan tenslotte iedereen onderhevig is.

■