Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 32]

Verzoend, getemd, volbracht
Peter Handke heeft zich bevrijd van de last van de wereld

Ueber die Dörfer door Peter Handke Uitgever: Suhrkamp, f32,75 Importeur: Nilsson & Lamm

Leon de Winter

Ik ben bang dat hier mijn gevecht met Peter Handke ophoudt: ik zal zijn werk voortaan volgen als een geïnteresseerde passant en me tevreden stellen met de herinnering aan de dagen dat ik met zijn woorden worstelde. Het lezen van zijn laatste boek, Über die Dörfer, heeft me noch genoegen verschaft, noch geïrriteerd, terwijl dat laatste toch een uitdagend aspect van Handkes werk vormt: pogen de irritatie die het boek oproept - irritatie omdat het zich voortdurend onttrekt aan verwachtingen, patronen, herkenningen - te overwinnen en in dezelfde, ongewisse pas van de hoofdpersoon te lopen.

Über die Dörfer liet me volkomen onverschillig. Het is de eerste keer dat me zo iets bij het lezen van een boek van Handke overkomt. Ik verwerp de zekerheid die Handkes werk opeens uitstraalt. Dat is vanzelfsprekend mijn probleem. Handkes grote vakmanschap staat er borg voor dat ook zijn laatste boeken de sterk gestileerde, volstrekt evenwichtige werken worden zoals zijn vroegere romans: superieure stijl, doordachte structuur, meeslepend ritme. Toch kom ik er nu niet meer toe, gespannen zijn nieuwste boek te gaan kopen, bij AH een boodschappentas vol te laden en mijn woning hermetisch af te sluiten. Zijn huidige stemming is niet mijn stemming, zijn zielerust is mij vreemd, zijn zekerheid contrasteert met mijn weifelingen.

Handke lezen leek op het obsessionele lezen van mijn jeugd. Dat is geen vorm van lezen die wereldvreemden en zonderlingen kweekt, integendeel, het gevoel deel te zijn van een werkelijkheid, te bestaan in allerlei verbanden en relaties, was nooit zo sterk als tijdens het lezen. Het valt niet te ontkennen dat herkenning een belangrijke factor is geweest van mijn bewondering voor Handke. Hij schreef zoals ik op dat moment had willen schrijven, en door hem te annexeren - door alles van hem te lezen, zijn biografie te kennen, foto's van hem te ontleden - werd zijn werk van mij. Gelukkig was hij niet de Enige. Naast hem stonden Kafka, Borges, en iets verder weg, naast anderen, Hermans. Ontegenzeglijk verruimde hij mijn zicht op literaire technieken, maar dat vormde niet de basis voor de bewondering.

Tijd en ruimte

Zoals Kafka me de dwang van de tijd onthulde (dat essay moet ik ooit in mijn leven schrijven), zo wees Handke me op de ruimte. Die horen bij elkaar, natuurlijk, Handke is Kafka's neefje. Kafka's tijd kenmerkt zich, paradoxaal genoeg, door haar ontkenning; de tijd bij Kafka is relatief. Handke toonde me de literaire ruimte, die zijn meest in het oog springende kwaliteit is gebleven: al zijn personages zijn personages in een ruimte, in de relatie met de reële en figuurlijke omgeving wortelt het dramatische contrast in zijn vroegste werk. Sterker dan bij Kafka, die toch vaak de hilariteit, de verbazing en de wanhoop van de stomme film vertoont, zijn Handkes boeken wat betreft de teneur eenduidiger. De beschreven ruimte, dat wil zeggen het landschap, de wegen, de flats, de winkelcentra, de pompstations, de trappenhuizen, is in zoverre constant, dat zij als wezenlijk vreemd verschijnt.

Dat begrip vervreemding is bij Handke geen psychologische of sociologische notie, maar iets dat met de ruimte samenhangt. Je kunt je Kafka's personages nooit in rust voorstellen, bij hem gaat de jacht voort, ongeacht de plaats. Handkes personages daarentegen zou je je voor kunnen stellen in een ruimte, die niet in contrast met ze staat. De fabels van zijn boeken tenderen dan ook vanaf Die Stunde der wahren Empfindung in twee richtingen: in die van het zoeken van een leeg, schuldloos landschap (de ruimte die in Langsame Heimkehr wordt gevonden en in Die Lehre der Sainte-Victoire wordt betreden) of in die van het personage, dat immuun is voor de dreigingen van de ruimte (het kind in Kindergeschichte).

Josef Bloch, de onvergetelijke doelman in Die Angst des Tormanns beim Elfmeter (wat ik een van de mooiste titels vind van de naoorlogse literatuur), kan echter ook al geplaatst worden in het thematische en technische schema van het individu in relatie tot het landschap. Josef Bloch vermoordt tijdens zijn dwaaltocht een vrouw. Toch is het voor elke lezer duidelijk dat Bloch onschuldig is, want hij heeft geen motief, kende de vrouw niet, haatte haar niet. Nee, het is de ruimte waarin Bloch zich bevindt, die de schuldige of op zijn minst de opdrachtgever van de moord is geweest. De schitterende, zeer nauwkeurige beschrijvingen van straten, markten en landschappen roepen de spanning op, die hoe dan ook tot een ontlading bij Bloch moeten leiden. In dergelijke ruimten wordt ook de onschuldige, die Josef Bloch is, zijns ondanks tot medeplichtige. Wat gebeurt er als het landschap zich onttrekt aan de last van de geschiedenis? Het noordelijke landschap dat de geoloog Sorger omringt in Langsame Heimkehr is net zo onschuldig als Josef Bloch. Hier echter is het Sorger, uit wie de spanning voortkomt. Vroegere landschappen (in Europa) hebben zijn manier van kijken, en dus manier van bestaan, gecorrumpeerd. Hij verlangt naar een onbevangen blik, naar de blik in feite van een... kind. Welnu, enkele jaren later kwam die in Kindergeschichte.

Peter Handke

Als we dat woord ‘ruimte’ vervangen door een term die Handke vaak gebezigd heeft, Aussenwelt, en ‘personage’ door Innenwelt, dan ontstaat de dichotomie van een basiscontrast. De grote problemen die ik met Handkes recente boeken heb, zijn terug te voeren op het opgeven door Handke zelf van dat contrast, dat immers ook zo iets als een levenshouding omvat: hij is persoonlijk veranderd en daarmee is zijn werk veranderd. Hij heeft een landschap gevonden dat straalt van onschuld en zijn blik is de onbevangen blik van een kind geworden. Zowel de Aussenwelt als de Innenwelt hebben hun last verloren.

Deze dichotomie, die ik nooit eerder zo nadrukkelijk bij een andere auteur was tegengekomen, vormde de grondslag voor mijn bewondering, die in sterke mate een gesublimeerde vorm van herkenning was. Ontegenzeglijk heeft dat contrast mijn wereldbeeld medebepaald. In mijn omgeving, in mijn milieu, stond er een bedreigende buitenwereld tegenover een afgesloten binnenwereld. Uit die tegenstelling groeide het verlangen naar een ongevaarlijke buitenwereld en naar het opgeven van de ‘eigen’ binnenwereld, die immers een belangrijke uitdaging was voor de buitenwereld. Ik heb begrepen dat ook Handke in zijn jeugd, die hij doorbracht in een Oostenrijks grensgebied met sterke Slavische invloeden, als Duitstalige door die dichotomie is gevormd.

Eenheid

Nu wordt echter duidelijk dat hij zich niet tevreden stelde met het werkzaam maken daarvan: hij wilde er zich van bevrijden en was op zoek, als schrijver, naar een literaire methode die hem daarbij ten dienste kon staan. De diepe crisis waarin hij enkele jaren geleden in zijn persoonlijke leven terechtkwam houdt, meen ik, verband met het inzicht dat die verlossende literaire methode niet bestaat. Al schrijvende heeft hij zich niet kunnen verlossen. Twee leermeesters vond hij in zijn verlangen de dichotomieën van zijn jeugd te verlaten: allereerst Cézanne, die hem het naakte, ongeschonden landschap toonde, en ten tweede zijn eigen, bij hem wonende dochter, die hem de onbevangenheid leerde. Dank zij deze twee leraren hebben de wonden van zijn jeugd zich gesloten. Literair heeft Handke hiervan verslagen gegeven. Hij verwijst in Die Lehre der Sainte-Victoire naar de levensreddende ontdekkingen die hij bij Cézanne heeft gedaan, in Kindergeschichte probeert hij de mysterieuze onschuld van zijn dochter aan te geven. De kwellende onrust van de dichotomie is vervangen door de troostende rust van de eenheid.

Sorger in Langsame Heimkehr was

[p. 33]

nog een vertwijfelde, die wanhopig zocht naar een andere levenshouding; voor mij is deze roman het hoogtepunt in Handkes oeuvre, ook al weet ik nu dat het de wending inluidt waarna de afstand tussen hem en mij toenam. Sorger lijkt de kern van zijn existentie, na alle bedekkende en verhullende lagen als een ui te hebben afgepeld, te naderen: het verlangen naar eenheid, naar de overwinning op de verscheurdheid, waarmee onze cultuur elk individu verminkt. Met een volmaakte taal poogt Handke de eenheid tot stand te brengen. Tussen het individu Sorger en het schuldloze landschap ligt de cultuur, en het aangrijpende van Langsame Heimkehr is gelegen in de bij voorbaat vergeefse poging zich via de drager van de cultuur, de taal, met dat landschap te verzoenen - hij ontwijkt prachtige zinsconstructies, jaagt de taal naar de toppen van haar abstractie.

Na Langsame Heimkehr verschijnt de eenheid in Handkes werk. Eerder al zijn er kortstondige momenten geweest, zoals in Die Stunde der wahren Empfinfung, waarin een verzoening plaatsvond tussen de culturele mens en zijn natuurlijke omgeving, maar vanaf Die Lehre der Sainte-Victoire is de eenheid structureel geworden. De Innenwelt-Aussenwelt tegenstelling is weggevallen, de pijnlijke dichotomieën, die onverdraaglijk werden, zijn opgelost.

Handke heeft zich bevrijd van de last van de wereld. Hierdoor verliest zijn werk zijn basis-contrast: verdwenen zijn de onverenigbare, soms zelfs vijandige elementen, verdwenen is het verlangen naar verzoening van die elementen, verdwenen is de pijn. De raadselachtige rust van iemand die zekerheid heeft doet zijn intrede. Handke is teruggekeerd, na vele jaren in Frankrijk te hebben gewoond, naar Oostenrijk, en schijnt herboren te zijn; en met hem zijn werk. Ik kan over zijn levenslust vanzelfsprekend geen uitspraak doen. Ik hoop dat die niet vals is en hem behoedt voor bitterheid. Alleen: hij is er niet in geslaagd die rust op een overtuigende manier in zijn werk te hanteren, zijn rust blijft particulier en kan ook uitsluitend, meen ik, particulier blijven.

Oppervlakte

Mijn verscheurdheid weiger ik op te geven, want met haar zou ik mijn literaire bestaansvoorwaarden - de enige die ik bezit - wegwerpen. Maar iets dergelijks is nu bij Handke gebeurd. Zonder pijn is zijn werk enkel oppervlakte - een schitterende oppervlakte, dat wel, gemaakt van de beste soort taal, maar toch oppervlakte. De bezwerende, uitputtende stijl hoeft niets meer hardnekkig te bezweren; alles is al verzoend, getemd, volbracht. Über die Dörfer, zijn laatste boek, noemt hij een ‘Dramatisches Gedicht’, wat betekent dat de tekst, die zo nu en dan lyrische trekken vertoont, gespeeld kan worden. In vier uiterst statische bedrijven wordt een verhaal verteld van een erfgoed, een huis met een stuk grond. Gregor, Hans en Sophie, inmiddels volwassen kinderen van overleden ouders, moeten een besluit nemen over de toekomst van de erfenis. Gregor, na een lang verblijf elders teruggekeerd, heeft van Hans een brief ontvangen met het verzoek om als oudste in te stemmen met Sophie's voornemen, die in het huis een zaak wil beginnen. Hans bewoont het huis maar wil voor Sophie vertrekken. Gregor staat vooraleerst afwijzend tegenover het plan omdat hij het erfgoed tegen de aantasting door de consumptiedrift wil beschermen:

‘Ik zie geen lege wegen en geen toegang tot de open vlakte meer. Ik zie mijn gebrek aan verantwoordelijkheid en mijn verradersrol. Ik weet nu dat ik

Vervolg op pagina 35