Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 28]

De vermoorde onschuld
C.P. Snow over de Werdegang van een pure wetenschap

The Physicists A Generation that Changed the World door C.P. Snow Uitgever: Macmillan, 188 p., f49,95

Hugo Arlman

Voor de meeste buitenstaanders zijn wetenschappen als natuurkunde, scheikunde en moleculaire biologie maar een geheimzinnig, ondoorgrondelijk en soms zelfs wat griezelig terrein, terwijl de beoefenaren onveranderlijk gezien worden als dorre, saaie mannen in morsige pakken met een spanningszoekertje in de borstzak. Wie kan het nu in godesnaam interessant én leuk vinden maandenlang over reeksen cijfertjes gebogen te zitten, in naar rotte eieren stinkende laboratoria met kolven, retorten en tritreerbuisjes in de weer te zijn of in science fictionachtige ruimtes naar oplichtende lampjes en uitslaande metertjes te staren?

Toch is het mooiste boek over wetenschap in de praktijk geschreven door een biochemicus, James D. Watson, over zijn ontdekking samen met Francis Crick, van de structuur van het DNA in het begin van de jaren vijftig. (DNA is een zeer complex molecuul in de vorm van een ineengestrengelde, dubbele muizentrap waarin de erfelijke code van een cel is vastgelegd). Watsons boek, The Double Helix is een schitterende vertelling over een van de grootste wetenschappelijke ontdekkingen van deze eeuw, de concurrentiestrijd tussen de verschillende onderzoekers op dat terrein - waarbij enig jatwerk niet geschuwd werd -, arbeid die afgewisseld werd met een vrolijk tennispartijtje des middags en enige vrouwenjacht des avonds - Watson was toen nog halverwege de twintig.

De universitaire en zeker de natuurwetenschappelijke wereld is in de literatuur altijd verwaarloosd, voor een belangrijk deel ongetwijfeld door de mengeling van onkunde, onbegrip en minachting van de kant van de literatoren, die er meestal meer prat op gaan niet te weten hoe de Tweede Wet van Newton luidt, dan dat ze zich daar over schamen.

Eén van de weinigen die wél over die wereld in romanvorm geschreven heeft, is de bijna twee jaar geleden overleden C.P. Snow, zelf overigens fysicus. (Onder andere The Affair over een geval van wetenschappelijke fraude, en The New Men over de Engelse natuurkundigen die aan de Bom werkten).

Bij zijn dood liet Snow een niet geheel afgerond manuscript na van een non-fictie boek over de hoogtijdagen van de natuurkunde, globaal de periode tussen 1890 en 1940. Een periode waarin de ene belangrijke ontdekking na de andere volgde, waarin ideologische en politieke barrières tussen de fysici onderling nog ontbraken, waarin geniale figuren als Albert Einstein, Ernest Rutherford, Niels Bohr of de Curies de toon aangaven en waarin het grondwerk werd gedaan voor de moderne fysica. ‘Toen hij me voor het eerst over het boek vertelde,’ schrijft inleider William Cooper, ‘zei ik: “Mijn God, daar zal je heel wat uitzoekwerk voor moeten verrichten.” Hij antwoordde: “Ik schrijf het voornamelijk op mijn geheugen.”’ Snow was toen vijfenzeventig.

Middelbare school

The Physicists is een zeer lezenswaardig boek, met een heldere, ook voor leken begrijpelijke uitleg van waar het in de natuurkunde van toen om ging, rijkelijk voorzien van persoonlijke observaties en karakteriseringen van de hoofdpersonen die Snow voor een groot deel persoonlijk gekend heeft. Bovendien is het boek prachtig geïllustreerd met tekeningen en oude foto's. De enige aanmerking schijnt te zijn - maar daarin moet ik afgaan op het oordeel van natuurkundig geschoolde recensenten in The New York Review of Books en Nature - dat Snows onvoltooide enkele technische onjuistheden bevat, al zal dat de modale hbs-b'er niet meteen opvallen. Die weet, in de woorden van Snow, toch al meer dan ‘de grootste geleerde aller tijden, Isaac Newton, had kunnen bevroeden’.

C.P. Snow, tekening van Levine

The Physicists is vooral de geschiedenis van de atoomfysica: vanaf de ontdekking dat het atoom niet ondeelbaar was - met de vondst van het elektron door J.J. Thomson in 1897 - tot en met de praktische toepassingen van de gigantische hoeveelheden energie die opgewekt bleken te kunnen worden door de kunstmatige splijting van atomen als uranium en plutonium. Het behoort nu allemaal tot de meest elementaire middelbare schoolkennis, maar moest in 1900 nog geheel uitgezocht, onderzocht, geformuleerd en betheoriseerd worden. Een hele generatie fysici uit verschillende landen heeft zich daar, onder iets andere omstandigheden dan tegenwoordig, mee beziggehouden. ‘Het zou op een slecht uitgeruste middelbare school lijken in vergelijking met de grote natuurkunde-instituten van tegenwoordig,’ schrijft Snow over het Cavendish Laboratorium in Cambridge, destijds met Kopenhagen, Göttingen en Parijs een van de centra van onderzoek. Maar het meest opvallende is het internationale, letterlijk grensoverschrijdende karakter van de fysica van toen, waarbij de dames en heren het zich bovendien konden permitteren meer gedreven te worden door pure nieuwsgierigheid dan door de behoefte aan praktische toepassingen en niet gehinderd werden door ideologische of nationalistische opvattingen. Einstein was Duitser van geboorte, Rutherford kwam uit Nieuw-Zeeland, Niels Bohr was een Deen, Peter Kapitsa Rus, Edward Teller Hongaar, Enrico Fermi Italiaan; en er stonden Fransen, Oostenrijkers, Engelsen en Nederlanders in de frontlinie. Het enige - maar dat viel toen niemand op, al zou het later gevolgen hebben - was dat ‘de theoretische natuurkunde op zijn hoogtepunt sterk een joodse wetenschap was’.

Zelfzuchtigheid

Het blijft, met het voordeel van de achterafkennis van 1982, fascinerend om te lezen hoe de fysici stap voor stap dichter bij het blootleggen van de natuurkundige fundamenten kwamen waarop tijdens de Tweede Wereldoorlog de atoombom gebouwd zou worden. Vanaf de ontdekking van het elektron, via onder meer Rutherfords en Bohrs werk aan de opbouw van de atoomkern zelf, Einsteins bijdrage middels de algemene relativiteitstheorie, de ontdekking van het neutron door Chadwick in 1932 - ‘Nu wil ik met chloroform geheel verdoofd worden en voor twee weken in bed gestopt,’ zei hij na drie weken onafgebroken werken - tot aan de voorspelling van de kettingreactie die zou ontstaan als je genoeg Uranium-235 bij elkaar zou brengen. ‘Daar eindigde de pure wetenschap,’ schrijft Snow. En in het blad Discovery noteerde hij al in september 1939: ‘Enkele natuurkundigen geloven dat binnen enkele maanden de wetenschap een nieuw militair explosiemateriaal zal voortbrengen dat een miljoen keer zo krachtig is als dynamiet. Zo'n uitvinding zal nooit geheim blijven: de natuurkundige principes zijn overduidelijk en binnen een jaar zal elk laboratorium ter wereld tot dezelfde resultaten komen.’ Met vooruitziende blik voegde hij eraan toe: ‘We hebben te veel menselijke zelfzuchtigheid en zwakheid om ons heen gezien om te veronderstellen dat aan mensen een nieuw wapen van een dergelijke gigantische kracht kan worden toevertrouwd.’

Het vervolg is bekend: de Amerikanen zetten het zogenaamde Manhattanproject op waarmee in Los Alamos in New Mexico met inzet van veel geld en veel experts - niet in het minst een groot aantal joodse vluchtelingen uit Europa - in zes jaar tijd de Bom werd ontwikkeld.

[p. 29]

Enrico Fermi bewerkstelligde op 2 december 1942 de eerste, gecontroleerde kettingreactie; op 16 juli 1945 werd de eerste bom in Alamogordo in de woestijn van New Mexico tot ontploffing gebracht. Op 6 en 9 augustus volgden de bommen op Hiroshima en Nagasaki. De ‘pure wetenschap’ was inderdaad geëindigd, of de geleerden het wilden of niet. De politici en de militairen hadden zich meester gemaakt van hun vinding en over het eventueel gebruik hadden de uitvinders niets meer te zeggen.

Dat werd in feite toen pas als een moreel probleem gezien, tijdens de ontwikkeling zelf was iedereen er zo op gericht geweest de Duitsers voor te blijven, als het al denkbaar was geweest de consequenties te overzien. De beer was voorgoed los en het was slechts een kwestie van tijd voor de Russen ook hun bom hadden; de experts hadden vier jaar voorspeld en met of zonder ‘atoomspionnen’ als Klaus Fuchs of de Rosenbergs kostte het ook vier jaar. Een paar jaar later aan beide kanten van het IJzeren Gordijn gevolgd door de waterstofbom, waarvan de ontwikkeling onder de natuurkundigen minder onomstreden was. De autoriteiten wilden het en als mensen als Oppenheimer in de Verenigde Staten of Peter Kapitsa, de leerling van Rutherford, in de Sovjetunie er niet aan mee wilden werken, waren er wel anderen die er minder problemen mee hadden, zoals Edward Teller en, toen nog, Andrei Sacharov.

Snows verhaal houdt niet op met de atoombom, in vogelvlucht beschrijft hij naoorlogse ontwikkelingen in onderwerpen als radioastronomie, kernfusie, moleculaire biologie en computertechnologie. Maar, al is Snow daar zelf minder somber over, de lezer krijgt toch het gevoel dat het nooit meer zou worden als vroeger. ‘Velen verlangden terug naar de vredige dagen uit de jaren twintig, die er nog steeds uitspringen als het gouden tijdperk van de natuurkunde.’ Of zoals de Australische fysicus Mark Oliphant het vlak na de Tweede Wereldoorlog uitdrukte: ‘We hadden niets anders kunnen doen, maar we hebben een prachtig onderwerp vermoord.’

■