Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 24]

De liefde via de gymnastiek
Speelse ironie van Edmondo De Amicis

Liefde en gymnastiek door Edmondo De Amicis Vertaling: Hanneke Handl Uitgever: Peter van der Velden, f25, -

Cok van der Voort

In de Italiaanse Bibliotheek van uitgeverij Peter van der Velden verscheen onlangs, naast Wijlen Mattia Pascal (1904) van Luigi Pirandello, een verhaal van de veel minder bekende Edmondo De Amicis (1846-1908), geschreven in 1892. Hoewel de data van publikatie van deze twee boeken niet eens zo erg ver uit elkaar liggen, is er - afgezien van de streek Ligurië, waar De Amicis werd geboren en Pirandello's roman zich gedeeltelijk afspeelt - geen enkel punt van overeenkomst tussen beide auteurs.

Terwijl Pirandello als een van de eersten uitdrukking geeft aan de identiteitscrisis en de vereenzaming van de moderne mens, is De Amicis een typische exponent van de positieve levensidealen van de Italiaanse burgerij ten tijde van het eenwordingsproces van Italië; in 1861 wordt officieel de eenheid van Italië uitgeroepen, maar het zal nog tien jaar duren voordat Rome is veroverd en tot hoofdstad van het land wordt gemaakt, en het zal nog veel langer duren voordat de politieke eenheid ook op sociaal en economisch gebied enige vruchten begint af te werpen.

De Amicis is zeer nauw betrokken bij die eenwording, eerst als legerofficier, en later als journalist. Als correspondent van de Florentijnse krant La Nazione is hij aanwezig bij de strijd om Rome en in dezelfde hoedanigheid maakt hij in de jaren zeventig veel reizen naar het buitenland, waarover hij lange gedetailleerde verslagen schrijft; zo verschijnt in 1874 ook de kroniek Nederland, een vlot geschreven hoewel niet diepgaand verslag van de indrukken die hij hier te lande had opgedaan, en waarin hij enerzijds zijn bewondering uitspreekt over het nijvere volkje uit het Noorden, maar anderzijds zijn kritiek niet onder stoelen of banken steekt; hij is lovend over de arbeidzaamheid van de Nederlanders, over hun talenkennis, over de hoogontwikkelde zieken- en armenzorg, en begrijpt niet dat Napoleon zich verveelde in de Kalverstraat; maar het vlakke Hollandse landschap vindt hij te monotoon en doel hem hunkeren naar een Italiaanse berg, en hoewel hij zich enigszins distantieert van de anekdote dat calvinisten de poten van hun tafels bedekken uit angst voor associaties met vrouwenbenen, beklaagt hij zich toch over de uiterst strenge leefwijze van sommige Nederlandse gezinnen; ook de schilders vindt hij technisch wel knap, maar ze ontroeren hem niet in het minst: ‘Geen enkel schilderij,’ zo zegt hij, ‘heeft me laten huilen; geen enkele afbeelding heeft me veredeld.’

Modeljongetje

Voor ontroering zorgt hij zelf maar al te goed, wanneer hij enige jaren later, in 1886, het hele Italiaanse volk laat huilen om zijn boek Cuore (het Nederlandse Hart klinkt hier echt veel te hard), waarin Enrico, een modeljongetje uit de derde klas, zijn schooljaar beschrijft, afgewisseld met zoetsappige en patriottische verhaaltjes; dit vademecum van deugden en zonden, van sociale taboes en morele beginselen, overgoten met een saus van vals sentiment, werd onmiddellijk na verschijnen een van de meest gelezen boeken in Italië en dat is wel te begrijpen, aangezien de bekrompen conformistische levensopvatting die eruit spreekt uitstekend strookte met die van de kleine burgerij. De centrale thema's van het boek, school, gezin en vaderland, zijn ook de pijlers waarop de pasgeboren Italiaanse natie moet steunen en de hoofdpersoon Enrico wordt wel beschouwd als een symbool van het jonge Italië: beiden moeten opgevoed worden om de volwassenheid te bereiken; ‘men kan moeilijk de verleiding weerstaan,’ aldus de criticus Asor Rosa, ‘in de bladzijden van dit boek, bestemd voor de jeugd, de uitdrukking te vinden van wat het postunitaire Italië wilde zijn (en in vele opzichten ook was) in het bewustzijn van de kleine burgerij die had deelgenomen aan het Risorgimento en zich nu beijverde om - naar de beroemde woorden van D'Azeglio - “Italianen te worden”.’

Edmondo De Amicis

Wie nu met Cuore in het achterhoofd begint aan Liefde en gymnastiek, zal haast niet kunnen geloven dat deze boeken door één en dezelfde auteur zijn geschreven. De weke Enrico en zijn o zo deugdzame ouders hebben plaats gemaakt voor de gymnastieklerares Maria Pedani, ‘een lange, forse goedgebouwde jonge vrouw van zevenentwintig jaar (...) wier hele lichaam kracht en gezondheid uitstraalde’. En de sentimentele ouder- en vaderlandsliefde uit Curore verbleekt volkomen bij de hartstochtelijke pogingen waarmee de ex-seminarist Don Celzani de prachtig gespierde maestra voor zich tracht te winnen. Hij probeert dat op allerlei manieren: eerst schrijft hij een brief, dan doet hij mondeling een huwelijksaanzoek, maar ten slotte beseft hij dat er maar één weg is om de maestra te bereiken, namelijk via de gymnastiek. Hij geeft haar foto's cadeau van beroemde gymnarchen, leest stapels tijdschriften over gymnastiek om op niveau met haar te kunnen converseren, en gaat ten slotte zelfs naar een sportschool, waar hij natuurlijk van de evenwichtsbalk valt zodat hij met verbonden hoofd de strijd moet voortzetten, een strijd die ten slotte niet helemaal vruchteloos lijkt te zijn. Dit liefdesverhaal wordt in het boek herhaaldelijk onderbroken door gesprekken, betogen, uiteenzettingen en discussies, die allemaal tot onderwerp hebben de gymnastiek, of liever de ‘gymnastologie’, want gymnastiek wordt hier niet in de eerste plaats aangediend als sport, maar vooral als wetenschap en ideologie. ‘Een gymnastiekleraar is een wetenschapper (...) Hij moet de gymnastiekleer kennen, de toegepaste anatomie, de pedagogiek, de hygiëne, de geschiedenis van de gymnastiek (...) Hij moet de technologie kennen!’ Maestra Pedani is vooral bekend om haar gedegen artikelen in wetenschappelijke tijdschriften en om haar gloedvolle lezingen op de vele nationale en internationale gymnastiekcongressen, waar ‘de burgers zich verdrongen om de beroemdste gymnarchen, schrijvers, geleerden, doktoren en hervormers, die in twintig verschillende talen spraken over alles waar zíj van hield en wat zíj bewonderde’.

Ironie

Het zal niemand ontgaan met hoeveel humor en goedaardige ironie De Amicis hier enigszins de draak steekt met de idealen van zijn eigen tijd. Het gymnastiekonderwijs begon inderdaad een belangrijke plaats in te nemen in het onderwijs van die dagen en het positivisme zorgde er zeker voor dat alles tot wetenschap werd verheven, maar dat neemt niet weg dat de personages uit dit verhaal er wel erg maniakale ideeën op na houden: gymnastiek zal de wereld hervormen en zodoende een bijdrage leveren aan een ideale maatschappij, ‘de mensen huppelend over straat, bokken en bruggen op alle pleinen, verplicht worstelen in alle kantoren en armoefeningen op de sofa...’

De gymnastiek gaat ook op de stoel zitten van de politiek, zoals blijkt uit het Turijnse gymnastiekcongres dat wordt gehouden in het Palazzo Carignano, eens zetel van het parlement, waar de plaats van Garibaldi wordt ingenomen door een ‘oude plattelandsmaestro met een kropgezwel’ en die van Cavour door ‘een baardeloze jongeman met een anjer in zijn knoopsgat,’

Die speelse ironie waarmee de schrijver afstand neemt van zijn personages en hun theorieën is ook goed bewaard gebleven in de Nederlandse vertaling van Hanneke Handl, die trouwens ook op andere punten zeer verdienstelijk genoemd mag worden. Liefde en gymnastiek zal de lezer niet ontroeren, noch veredelen, maar hem wel een prettige avond bezorgen.

■