Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 21]

Familiezaken
De afgrijselijke menage van J.R. Ackerley en zijn zuster

My Sister and Myself The Diaries of J.R. Ackerley Redactie: Francis King Uitgever: Hutchinson, 217 p., f48,70 Importeur: Keesing

Anthony Paul

J.R. Ackerley, die leefde van 1896 tot 1967, is de auteur van een handjevol boeken die samen een fascinerend en bijzonder openhartig verslag vormen van een gecompliceerd en over het algemeen triest bestaan. ‘My love life,’ schrijft hij, ‘may be said to have begun with a golliwog and ended with an Alsatian bitch: in between there passed several hundred young men, mostly of the lower orders.’

Deze zin, uit Ackerley's meesterwerk My Father and Myself, dat in 1968 uitkwam, is typerend voor zijn openhartigheid en gevoel voor humor, een combinatie van zelfmedelijden en zelfspot. Ackerley was een romantische idealist die jarenlang Hyde Park en allerlei andere trefplaatsen van homoseksuelen afstroopte op zoek naar de Ideale Vriend, die trouw en toegewijd moest zijn, en een manlijke, in wezen heteroseksuele jongeman uit de arbeidersklasse. Met vrienden die zijn intellectuele belangstelling deelden, duidelijke homo-types en jongens uit zijn eigen milieu kon hij niet naar bed. Net als vele andere Engelse homoseksuelen van zijn generatie romantiseerde hij de arbeiders maar keek hij neer op hun vooroordelen, bijgeloof en onwetendheid. Hij maakte het zich zelf wel bijzonder moeilijk en was doof voor de wijze raad van E.M. Forster, een goede vriend van hem: ‘Joe, you must give up looking for gold in coal-mines. It merely prevents you from getting amusement from a nice piece of coal.’

Onthullingen

In My Father and Myself beschrijft hij die hopeloze speurtocht naar de Ideale Vriend en zijn poging om uit te zoeken wat voor een man zijn vader werkelijk was geweest. Na de dood van de oude Ackerley, een welvarende fruithandelaar die ‘de bananenkoning’ werd genoemd, bleek dat hij er jarenlang een paar kilometer verderop een tweede gezin op na had gehouden, met drie onwettige dochters die hem ‘oom Bodger’ noemden. Iets wat Joe Ackerley meer trof was de ontdekking dat zijn driftig-heteroseksuele vader (die aan syfilis overleed) in zijn jonge dagen een knappe soldaat was geweest, net een van de jongens die hij in Hyde Park oppikte, en er hoogstwaarschijnlijk wat bij had verdiend als schandknaap. Sommige vrienden van Ackerley vonden dergelijke onthullingen smakeloos; vooral Forster reageerde vaak geschokt op Joe's onverbloemde uitspraken. My Father and Myself is inderdaad geen propaganda voor de homo-beweging, iets wat van Forsters postuum verschenen roman, zijn indirecte en weke Maurice, wel is gezegd. Het is iets veel waardevollers, iets blijvends: een eerlijke kijk op de mens met al zijn verwarrende tegenstrijdigheden.

Hoewel Ackerley enige goede vrienden had, volgens wie hij een charme en blijheid bezat die in zijn werk zelden naar boven komt, ging hij steeds minder om mensen en steeds meer om dieren geven. Zijn grote liefde was Queenie, de Duitse herder uit het citaat: alleen zij kon hem de onvoorwaardelijke overgave schenken waaraan het al die teleurstellende jongens ontbrak. Het jaloerse, hysterische, nukkige en soms gevaarlijke dier is de heldin van twee romans van Ackerley, My Dog Tulip en We think the World of You, en speelt een belangrijke rol in My Sister and Myself, een door Francis King knap geredigeerde selectie uit Ackerley's dagboeken uit de periode 1948-1957.

Er waren trouwens drie jaloerse vrouwen in het leven van deze vrouwenhater: zijn zus Nancy, zijn bejaarde tante Bunny en Queenie. Om hen draait het hele boek, vooral om Nancy en de tragisch-komische verhouding die hij met haar had. Nancy was ooit een schoonheid geweest; ze was gescheiden, hysterisch, eenzaam, had geen vrienden, was voor geen enkele baan geschikt en parasiteerde; ze interesseerde zich maar voor twee dingen: hoe ze haar ex-echtgenoot een poot kon uitdraaien en haar broer emotioneel chanteren. ‘What an awful woman’, klaagt hij in zijn dagboek, ‘Horrible, horrible woman. Poisonous. Corroded with jealousy and envy. What a pity she did not die.’ (Ze had een zelfmoordpoging gedaan.) ‘Useless, uneducated (...) wrecking everyone's lives’ zo spuit hij de angst en haat, woede en wrok die ze bij hem wakker maakte. Tussen de regels door lees je hoe instinctief handig de hersenloze Nancy haar intellectuele broer wist te manipuleren; ze speelde in op zijn schuldgevoelens, dwong zo medelijden, spijtbetuigingen en liefde bij hem af en installeerde zich uiteindelijk zelfs in zijn flat (zodat arme tante Bunny moest verdwijnen) waar ze de rest van haar leven zou blijven.

Parodie

Het was een afgrijselijke menage, een parodie op een huwelijk van het ergste soort: ze konden elkaar niet verdragen maar hadden elkaar hard nodig. Zij verpestte zijn leven en hij op allerlei manieren het hare, legt Francis King uit in de inleiding waarmee ze je sympathie voor beiden weet op te roepen. In zijn laatste jaren, vooral na de dood van Queenie, raakte Ackerley in een depressie en aan de drank, en Nancy en hij zaten volkomen vast in een patroon van wederzijds parasitisme. Na zijn dood bleek ze zich, tot verbazing van hun vrienden, heel goed alleen te kunnen redden, ze bloeide haast op. Ze leefde tot 1979.

Volgens Forster hield Nancy niet alleen van Joe, maar was ze verliefd op hem; en hij hield evenveel van haar als hij haar haatte. We Think the World of You (1960) is opgedragen aan My sister Nancy with love and gratitude. Uit deze woorden en de dagboeken samen spreekt de eeuwige tweestrijd van het menselijk hart. Centraal in het boek staan Nancy's zelfmoordpoging en Joe's gekwelde reactie daarop. Hij spaart zich zelf niet, integendeel, hij vertelt ons bij voorbeeld zonder enige terughoudendheid dat ze hem, voordat ze haar poging deed, een briefje gaf om hem te waarschuwen; hij nam het niet serieus; later, toen bleek dat ze het wel degelijk had gemeend, wilde hij het briefje eerst op de grond leggen en net doen alsof hij het naderhand pas had gevonden, vervolgens beweerde hij dat er helemaal geen briefje had bestaan, dat ze het, in haar waanzin, maar had verzonnen. Al die leugens en uitvluchten - de hele waarheid - staan in zijn dagboek.

Het is een vrij naargeestig boek, maar niet ontmoedigend want het blijft psychologisch interessant en Ackerley kan schrijven. Aan de details herkent men het oog en de nieuwsgierigheid van de romanschrijver; aan het precieze verslag bij voorbeeld van de manier waarop zijn proletarische minnaar Freddy zijn haar borstelt, het plat op zijn hoofd plakt en vervolgens de grootste moeite doet ‘(to get) a little quiff, a puff or ridge of hair in front’. Verder biedt het boek bekorende natuurschrijvingen (de ochtendwandelingen met Queenie) en interessante stukjes over verschillende schrijvers en dichters: Ackerley was literair redacteur van The Listener, een geweldig goede zelfs, die waarschijnlijk het peil van de hele Engelse literaire journalistiek omhooggebracht heeft. Vooral het portret van de bejaarde Siegfried Sassoon, die tijdens de Eerste Wereldoorlog een beroemd dichter was geweest, als oude, rijke zonderling, allesbehalve scheutig met de wijn, even egocentrisch als Ackerley zelf, is onvergetelijk.

Wie Ackerley al kent, moet de dagboeken zeker lezen; wie nog niet vertrouwd met hem is, kan er een beeld uit krijgen van deze eigenaardige, gecompliceerde man, maar My Father and Myself biedt - als het nog te krijgen is - nog steeds het beste beeld.

■