Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 17]

De oergrond van de Alexanderplatz
Alfred Döblin, een niet begrepen mysticus

Fatale reis door Alfred Döblin Vertaling: Tine Ausma Uitgever: De Arbeiderspers, 385 p., f54,-

Louis Ferron

De Duitse exilliteratuur mag zich op het moment om allerlei redenen in een forse belangstelling verheugen. Verrassend blijft het toch om in de stroom nieuwe en herpublikaties een, althans voor mij onbekende titel van de Berlijnse, uit Schlesien afkomstige arts Alfred Döblin aan te treffen. Het gaat hier om Die Schicksalsreise, genomen uit zijn Autobiographische Schriften und Letzte Aufzeichnungen; in de reeks Privé-Domein verschenen onder de titel Fatale reis.

Döblin, die al in 1933 naar Frankrijk verhuisde, ziet in deze aantekeningen terug op de periode beginnend met de Duitse inval in Frankrijk en eindigend in 1948 als hij zich opnieuw in Duitsland gevestigd heeft en hij al in 1946 een bezoek heeft gebracht aan de Alexanderplatz, het plein dat hem zijn onvergankelijke roem heeft bezorgd. ‘Daarmee eindigt - niet de reis naar mijn lotsbestemming, maar wat ik erover heb te berichten. Ouderdom en ziekte hebben mijn drempel overschreden. Ze wonen onder mijn dak en bereiden me voor op een nieuwe grote verhuizing.’ Duidt dit op de ‘fatale reis’ zoals de Schicksalsreise in het Nederlands genoemd wordt? De Nederlandse titel is, bewust of onbewust, een vervalsing van de geest waarvan Döblins verslag doortrokken is. Met Döblin is namelijk iets merkwaardigs aan de hand, waarvan men de aanzetten achteraf gezien al in zijn vertelling Die Ermordung einer Butterblume (1913) kan ontwaren. In deze, naar de vorm alleszins voor het expressionisme normatieve vertelling, is nog iets geheel anders aan de orde dan vehemente emotie alleen. Er is in zekere zin sprake van de eerste trede op weg naar de visionaire beschouwing die in laatste instantie uitmondt in een helder inzicht in de hogere ordening der dingen. In de Butterblume is dit inzicht nog ongevormd, hectisch; het drijft de hoofdpersoon in ‘het duister van het bergwoud’. In Die drei Sprünge des Wang-lun wordt eerst goed duidelijk waar Döblin op uit is. Daar springt hij over de grenzen van de ‘burgerlijk-psychologische roman’ omdat het hem om wezenlijk andere zaken dan zijn bekommernis om de individuele psyche begonnen is. ‘De wereld te willen veroveren door handelend optreden, mislukt. De wereld is van geestelijke geaardheid, men moet ervan afblijven. Wie handelt verliest haar.’ We zijn onderworpen aan de krachten van een grondbeginsel, ‘de onmetelijke kracht der schepping en der liefde’. En met deze bekentenis, zoals zij in Fatale reis gedaan wordt, zit men midden in de polemiek die zich rond Döblin heeft afgespeeld.

Alfred Döblin

Natuurlijk, de schrijver was een verklaard anti-fascist. Hij was jood en had zijn boeken zien verbranden. Hij noemde zich socialist en publiceerde in ‘linkse’ media. Maar wás hij ook socialist? In Fatale reis beschrijft hij de reacties die hij kreeg op een lezing die hij in 1946 in het gehenna van Berlijn heeft gehouden. Ze getuigden van een verbijstering over zijn standpunten die heel wat minder zou zijn geweest als men de schrijver voordien beter (of anders) zou hebben gelezen. De Döblin van de Alexanderplatz was niet de schrijver van ‘het op de klassenstrijd gerichte socialisme’ die men tot dan toe in hem had willen zien. Hij is dat van meet af aan niet geweest. De strijd die hij heeft gezocht was die met de hogere, de metafysische machten; niet om te overwinnen, maar om die machten te leren kennen en zich eraan te onderwerpen. ‘Ze hebben het nooit gehoord. En als ze het met hun oren hebben gehoord, hebben ze het nooit begrepen, en omdat ze niet willen, zullen ze het ook nooit begrijpen,’ zegt Döblin er zelf over.

Potig onkruid

Wie aan het ogenschijnlijk proletarische epos Berlin Alexanderplatz bepaalde verwachtingen van Döblin heeft ontleend, kijkt bijgevolg met de Fatale reis in de hand dan ook tegen een zeer vreemd boek aan. De behandelde gebeurtenissen - het instortende Frankrijk, de eindeloze zwerftocht van de schrijver van het ene vluchtelingenkamp naar het andere om ten slotte met zijn vrouw herenigd te worden en naar Amerika uit te wijken - zouden gedachten kunnen doen oproepen aan Céline. De uiterlijke omstandigheden zijn ernaar. Maar waar Céline het duister in reist om ten slotte in het kille tuinhuisje van zijn Deense advocaat te belanden en daar zijn haat en rancune verder te blijven voeden, daar stoomt Döblin luid toeterend op naar het licht. Heel even, in het begin, kan men nog het vermoeden koesteren dat de verkeerd begrepen Döblin van de Alexanderplatz aan het woord komt: hij laat zich dan uit over ‘het onwaardig, maar potig onkruid species “mens”’. Het blijkt een observatie zijns ondanks, want al spoedig begint het licht te gloren waarin de mensheid in geheel andere termen wordt gewaardeerd.

Döblins worsteling met de causaliteit waarvan in de Alex zo nadrukkelijk sprake is en die de roman zo ongehoord eigentijds maakt, blijkt zich in de Fatale reis te ontpoppen tot een ‘ordinair’ streven naar een andere causaliteit: een metafysische en religieuze. Vanaf dat moment, zo kan men inderdaad beweren, wordt de reis een fatale, niet voor Döblin zelf, maar voor de lezer. Döblin, zo blijkt, heeft het niet hoog op met onze causaliteitsopvattingen die hij, wegwerpend, produkten van de rede noemt. In de Alex brengt hem dat tot een beschrijving van gebeurtenissen waaraan iedere causaliteit vreemd schijnt te zijn en de held Biberkopf tot een blinde bokster tegen immer wijkende tegenstanders wordt. Het is die beschrijving van de menselijke onmacht die men tot op de dag van vandaag kan navoelen. Maar Döblin had er iets anders mee voor. Deze mild beschreven vorm van nihilisme was niet meer dan een opstapje naar een mystieke wereldbeschouwing waarin de aardse causaliteiten ontkend worden om het primaat te kunnen verschaffen aan de hogere wil, die van ‘de oergrond’.

Omstreeks pagina 100 is het zover: de schrijver bevindt zich in het plaatsje Mende, de situatie is nogal hopeloos, er rijden geen treinen meer, Döblin is zijn bagage kwijt en knielt neer voor een kruisbeeld in een kathedraal. ‘Ik weet van die geweldige wereld hier boven, die het menselijk voorstellingsvermogen te boven gaat, waaraan wij menen een naam te mogen toekennen, het uitgaan boven alle voorstelbaarheid, dat wij met het woord “God” aanduiden. Maar dit werkt ook op aarde en in de mens. Ik weet het, want zonder hem kunnen wij toch geen stand houden.’ (De knarsend lopende zin lijkt me op rekening van de vertaalster te moeten worden geschreven.) De aap is uit de mouw. De Fatale reis blijkt de geschiedenis van een bekering, beter gezegd: de voltooiïng van een bekering. Het vermoeden van het hogere is er altijd geweest, hier wordt het in het katholicisme gevonden. Daarmee loopt Döblin het risico dat hij een dam opwerpt tussen de minder gelovige lezer en zich zelf. Wat mij betreft is hij daar voortreffelijk in geslaagd. Een kwestie van literaire onmacht. Mij wordt niet duidelijk gemaakt dat een hoeveelheid menselijk leed iemand gevoelig kan maken voor de verlokkingen van het wijwater. Ik ben graag bereid aan te nemen dat het zo kán werken. De overgang van nihilisten en hun ondersoort de dandy - men denke aan Huysmans en Léon Bloy - naar het katholicisme komt me heel aannemelijk voor en ligt in hun werk besloten. Bij Döblin is dat in zijn romans en vertellingen eveneens het geval, maar nu juist niet in zijn Autobiographische Aufzeichnungen, terwijl men daar bij uitstek de verklaring van de metamorfose mag verwachten. Wat een emotioneel proces is, wordt beschreven in welhaast theologische termen. Maar wat verklaren die voor de leek?

Vervolg op pagina 19