Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 9]

Ingekapseld
Vervolg van pagina 4

wel een merkwaardige moet zijn geweest. Immers, wie in het water naar zichzelf kijkt, kijkt in feite in een lachspiegel.

Het is juist binnen die toestand van inkapseling dat de hoofdpersoon van deze verhalen zoekt naar ‘haar eigen wereld’. De buitenwereld zegt haar niets, maar allerlei kleine dingen van haarzelf worden bekeken en gekoesterd met een liefde die men anders voor een medemens heeft. In ‘De tuin’ wordt met weinig vaagheid een toestand van verandering beschreven waarin de vrouw uiteindelijk samenvalt met wat ze wil. Ze beschrijft in vogelvlucht haar leven tot haar achtentwintigste, alles voor zover het betreft de aanpassing aan de buitenwereld en haar verwachtingen. ‘Wat ik zelf ben is ooit, lang geleden, zo vanzelfsprekend geweest, dat ik het niet onthouden heb.’ De toestand is tamelijk hopeloos, want er staat ‘Hun wensen verdragen zich niet met de mijne, maar de mijne verdragen zich niet met mezelf.’ De tuin was in haar jeugd de plaats waar ze thuishoorde. Als haar ouders met vakantie gaan en ze haar kans schoon ziet om op het huis te passen heeft ze het vage vermoeden dat ze daar terug zal vinden wat ze vergeten is. Ze is in een toestand waarin ze denkt nog nooit een waarheid te hebben gezegd en besluit niet meer te zullen praten ‘tot ik weet wat ik te bekennen heb’. De verandering, die het hervinden van alles uit haar jeugd teweeg brengt bestaat er uit dat tussen ‘wat ik zeg en wat er is een verbinding lijkt te zijn die ik nog niet eerder ontdekt heb.’

‘Deze wereld, is er geen betere, want hier is alles zelfstandig en stelt me geen vragen meer.’ Dit is de eerste zin van het verhaal ‘Evenbeeld’ en tegelijk een samenvatting van waarom het de vrouw in deze verhalen begonnen is. ‘Deze wereld’, de wereld die rijmt met haar innerlijk, is een wereld waarin aan iemand geen eisen gesteld worden, waarin ze een bijna vegetief bestaan kan leiden, niets van haar verwacht wordt, waarin ze geen verantwoording hoeft af te leggen en niet naar rechtvaardigingen hoeft te worden gezocht. In ‘De tuin’ en ‘Evenbeeld’ wordt die wereld gevonden in herinneringen aan haar jeugd. ‘Evenbeeld’ is het beste verhaal van de bundel, maar het bevat ook passages die tot de zwakste behoren. De vrouw woont in een huis waarin ook een vader met een dochtertje wonen. Het meisje bezoekt haar geregeld en dat activeert haar jeugdherinneringen. Het verhaal over Narcissus en Echo dat ze haar voorleest is niet zomaar een verhaal, ze wordt geobsedeerd door spiegels, omdat ze zelfbewustzijn uitlokken. Daar wil ze vanaf, het betekent dat ze zichzelf moet verantwoorden. Het cogito ergo sum, ik denk, dus ik ben van Descartes wordt bij haar ‘Ik kijk, dus ik ben’.

Spiegeltent

Het kleine meisje heeft juist een gretige belangstelling voor spiegels en sleept de vrouw mee naar de kermis om in de spiegeltent te kunnen, en met haar vader voert ze moeilijke gesprekken waarin Martens afglijdt in het moeras van het therapeutenjargon: ‘Nee, het is vooral kijken, en kijken alleen is voldoende. Als je kijkt neem je niets in bezit, je hoeft geen antwoord; maar liefhebben ben je uit op wederzijdsheid... Je wilt een beloning in de wacht slepen, begrijp je, je wilt iets terughebben; terwijl echt, goed kijken op zichzelf al zo volledig is dat wederzijdsheid, dus als er ook nog terug wordt gekeken, een soort paradox geeft - met als eindpunt het kijken naar jezelf... Wederzijdsheid leidt tot de eerste bewuste blik in de spiegel - en dat is, geloof ik, het begin van een soort einde...’ Het is jammer dat Martens' verlangen om het omgekeerde van Esse est percipi, zijn is gezien worden, vorm te geven met dit soort gesprekken en woorden als ‘wederzijdsheid’ niet gerealiseerd wordt. Martens blijft steken in de weergave van een op zichzelf interessant gegeven; hele stukken hebben veel weg van gezeur. In ‘De tuin’, waarin het samenvallen van wat ze ziet en wat ze voelt wordt beschreven, stoort mij ook de etherische, half mystieke toon. Het is jammer dat Martens haar hoofdpersoon niet laat ontwikkelen tot een onbevangen kijkster en blijft hangen in een exclamatie van een verlangen: ‘de andere betekenis wil ik weten, niet alleen van verantwoording, maar alles, alle woorden, zinnen, gedragingen en overtuigingen die ik om me heen waarneem.’ Misschien zullen we deze ontwikkeling aantreffen in een volgend boek want het laatste verhaal ‘Verantwoording’ stuurt erop aan; de vrouw neemt dan de beslissing voortaan ‘praktisch, functioneel en voortvarend’ te zijn, ook al lijkt het erop dat ze nog in een toestand is waarin ze zich hiermee overvraagt.

Martens thematiek is niet alleen verwant aan die van Matsier, ook een boek als Eerste indrukken van K. Schippers behoort tot dezelfde familie. Maar Schippers is al die onbevangen kijker die in staat is in dit boek de ‘eerste indrukken’ van een driejarige weer te geven en te laten zien wat ook Martens hoog zit: Schippers beschrijft hoe het driejarige meisje door familie, kennissen, opvoeding en omgeving ‘onteigend’ wordt. Dat is ook de gewaarwording van de vrouw in Martens verhalen. Er zijn grote stukken, met name in de verhalen ‘De tuin’ en ‘Evenbeeld’ waarin Martens overtuigt, maar er is nog veel moerassig, zelfs stilistisch. Woorden als ‘want’ en ‘maar’ komen te vaak voor zonder functie en voor zinnen als deze ben ik allergisch: ‘Daarna is de kamer, versuft van inspanning, gevuld met een nevelige rust waarin mijn plaats ongeweten is opgegaan.’

Het niet helemaal overtuigende van deze verhalen leidt tot de gedachte dat met dit soort narcistische, vleugellamme en naar binnengeslagen thematiek een eindpunt is bereikt. Veel meer verhalen of romans over wazig en vermoeiend gewroet zijn nauwelijks te verdragen. Sjibbolet en andere verhalen eindigt niettemin met hoopgevende laatste woorden: ‘ter zake’.

■