Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 8]

De lijfelijke omgang met taal
Roland Barthes in drie periodes

Roland Barthes Existentialisme, semiotiek, psychoanalyse door Henk Hillenaar Uitgever: Van Gorcum, 115 p., f18,90

Maarten van Buuren

Scholastici hielden zich in de Middeleeuwen intensief bezig met de vraag hoe de relatie tussen taal en werkelijkheid in elkaar stak. Heel simplistisch gesteld was het een probleem van de kip of het ei: de realisten meenden dat er een objectieve werkelijkheid bestond, waarvan de taal als afbeelding het afgeleide produkt vormde; de nominalisten daarentegen kenden een relatieve zelfstandigheid toe aan de taal; ze vonden dat taal de werkelijkheid vorm gaf en dus in zekere zin ook creëerde (‘In den beginne was het woord’)

Een moderne variant van die tweede opvatting is te vinden in het Franse denken van de laatste twintig jaar. De overheersende opvatting in het overigens uiteenlopende werk van Lévi-Strauss (antropologie), Foucault (epistemologie), Lacan (psychoanalyse), Kristeva (taalfilosofie) is dat de werkelijkheid alleen gedacht kan worden door middel van taal, dat taal aan de werkelijkheid voorafgaat of beter: er de bestaansvoorwaarde van vormt. Dat ‘neo-nominalisme’ vormt ook een constante in het werk van de criticus Roland Barthes. In de vele boeken en artikelen die Barthes schreef tussen 1950 en 1980 (het jaar waarin hij overleed), komt voortdurend de gedachte terug dat literatuur niet een middel is met behulp waarvan iets anders (niet-literairs) wordt getransporteerd, maar doel. Schrijven, heeft hij eens opgemerkt, is een onovergankelijk werkwoord; de schrijver schrijft niet iets, hij schrijft kortweg.

Nu is het allerminst zo dat Barthes' werk een homogeen geheel vormt. Integendeel. Het is erg lastig om de vele opvattingen die Barthes in zijn leven verdedigd heeft uit elkaar te houden, niet in de laatste plaats omdat hij er een gewoonte van maakte nieuwe ideeën te lanceren op het moment dat zijn voorafgaande opvattingen school begonnen te maken. Het is Henk Hillenaar gelukt om dat vaak heterogene werk op heldere wijze te presenteren aan de Nederlandse lezer in zijn boek: Roland Barthes, existentialisme, semiotiek, psychoanalyse. De ondertitel vermeldt de drie interessegebieden die Barthes achtereenvolgens hebben beziggehouden en die in die volgorde de belangrijkste fasen vormen in zijn ontwikkeling als criticus. In drie omvangrijke hoofdstukken wordt elke betreffende fase in de context van het Franse intellectuele leven geplaatst, vervolgens worden de belangrijkste thema's belicht aan de hand van werken die Barthes in die periode schreef, ten slotte wordt elk hoofdstuk besloten met een paar fragmenten uit essays die voor die fase het meest illustratief zijn. Op die manier is Hillenaar erin geslaagd een overzichtelijk beeld te schetsen van een schrijver die beeldvorming bijna onmogelijk maakte.

‘De eerste Barthes’ stond sterk onder invloed van het existentialisme. In het begin van de jaren vijftig werd hij beroemd met een bundel korte essays: Mythologieën, waarin hij de mythes van de kleinburger aan de kaak stelde. De verschijnselen die hij hekelt hebben zich in de tussenliggende tijd steeds sterker aangediend in de massamedia en omdat de procédes, waarvan die zich bedienen geen haar veranderd zijn, blijven ook Barthes' opmerkingen actueel. In de opstellen over de Tour de France als heldendicht, het wasmiddel dat in de ‘diepte’ werkt, de vorsten in godengedaanten, hoeven alleen de eigennamen (Van Dongen, Astra, koning Paul) door eigentijdse vervangen te worden. Barthes' belangrijkste drijfveer in die begintijd was angst voor de verstarrende invloed die deze alomvattende clichés uitoefenen op het denken van de mens. De mythe stelt de werkelijkheid voor als onveranderlijke, tijdloze essenties, als een wereld zonder geschiedenis.

Sartre

Het verzet dat Barthes aantekent tegen die verstarring staat duidelijk onder invloed van Sartre: in zijn vroege werk geeft hij op zijn manier vorm aan de idealen van het existentialisme.

Toch is Barthes er, meer dan Sartre van overtuigd dat taal de beslissende factor vormt bij de voorstelling die de mens zich maakt van de werkelijkheid en bij de manier waarop die voorstelling gemanipuleerd kan worden. Op dat cruciale punt scheiden hun wegen: Barthes gaat zich in de loop van de jaren zestig bezighouden met de manier waarop (taal)tekens werken. Uit die tijd dateren zijn ‘wetenschappelijke’ werken over semiotiek: Eléments de sémiologie, Système de la mode, S/Z. Het is tekenend voor het specialistische karakter van die werken dat geen ervan in het Nederlands is vertaald. Toch hebben ook zij grote invloed uitgeoefend op de manier waarop over literatuur werd en wordt gedacht. Dat geldt bij voorbeeld voor het begrip ‘tekst’, dat in die tijd in het centrum van de belangstelling komt te staan. Barthes gebruikt die term bewust om er de nadruk op te leggen dat het schrijven van een roman of gedicht niet kan worden beschouwd als reproduktie van een voorafgaande, vóór-literaire betekenis. In tegenstelling tot de (overigens ook door Barthes verdedigde) structuralistische gedachte dat literaire teksten autonome taalwerelden vormen, benadrukt hij in die periode dat schrijven een activiteit is waarmee de grenzen van die ene roman, dat ene gedicht worden overschreden. Elke tekst maakt onderdeel uit van een netwerk van omringende teksten en daarmee doelt Barthes niet alleen op de literaire traditie, maar ook en in een veel ruimere zin op de sociale en maatschappelijke context. Ook de context is een tekst en literatuur maakt onderdeel uit van dat gigantische weefsel (de oorspronkelijke betekenis van tekst is ‘weefsel’), waarvan de samenhang moet worden gezocht in relaties van intertekstualiteit. Julia Kristeva, van wie dat laatste begrip afkomstig is, heeft een onmiskenbare invloed gehad op de ‘tweede Barthes’. Barthes demonstreerde die opvatting het duidelijkst in S/Z, waarin hij een verhaal van Balzac uiteenrafelt om te laten zien welke narratieve, semantische, culturele enzovoort, draadjes in de tekst verweven zijn.

Roland Barthes

Vader- en moedertaal

In de laatste tien jaar van zijn leven relativeerde Barthes zijn voorafgaande wetenschappelijke werk nogal eens; steeds sterker bepaalde hij zich tot de persoonlijke relatie die hij met taal en literatuur onderhield. Die relatie was intiem van aard en Barthes schreef erover in lichamelijke en vaak erotische bewoordingen. Roland Barthes par Roland Barthes. De taal der verliefden en La chambre claire zijn daar schitterende voorbeelden van. Henk Hillenaar omschrijft die lichamelijkheid als de ‘metafoor van zijn schrijverschap’, maar met die formulering kan ik niet uit de voeten.

Barthes schrijft in zijn laatste werken veel over lichamelijke ervaringen; daarnaast heeft hij de neiging om op overdrachtelijke manier te spreken over taal als een lichaam (‘Taal is een huid’), zodat de omgang met taal voor hem het karakter aaneemt van een erotische ervaring. Met die opmerking wil ik niet afdingen op de waarde van het boek van Hillenaar. De hoofdlijnen van Barthes' werk worden er op overzichtelijke wijze in gepresenteerd en ook de conclusie, waarin Hillenaar het schrijverschap van Barthes vanuit psychoanalytisch standpunt beschouwt als een tweeledige binding met een vader- en moedertaal klinkt overtuigend. Ten slotte is de enthousiaste toon waarop het boek geschreven is een aanwijzing voor de manier waarop Barthes zijn lezers weet te boeien. Barthes heeft het vermogen om lezers direct (lijfelijk zou ik bijna zeggen) te betrekken bij wat hij schrijft en misschien is dat wel de meest duurzame eigenschap van zijn werk. De man die zich bescheiden karakteriseerde als ‘de achterhoede van de voorhoede’ zal waarschijnlijk nog gelezen worden in een tijd dat die voorhoede door nieuwe theoretische modes allang is achterhaald.

■