Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 5]

Hoe ver gaat de schrijver?
Hellema: ingetogenheid en distantie

Langzame dans als verzoeningsrite door Hellema Uitgever: Querido, 104 p., f24,50

Frans de Rover

Houdt het dan nooit op? Komt er dan nooit een einde aan het steeds weer en steeds opnieuw verhalen van de gruwelen van die oorlog? ‘Nee,’ zegt Hellema wanneer hij in Berlijn - ‘het meest geslaagde oorlogsmonument ter wereld omdat het niet gebouwd werd, maar afgebroken’ - op zakenreis is: ‘nooit, in geen van deze Duitse steden, had ik ooit maar één moment gedacht wat nu, in Berlijn, bij mij opkwam: de woorden van Hans Frank vóór hij in Neurenberg toch werd opgehangen: “Duizend jaren zullen voorbijgaan en nog zal deze schuld van Duitsland niet zijn uitgewist.”’ Hitlers duizendjarig rijk is het rijk van zijn slachtoffers geworden; het rijk ook van een bijzonder soort literaire ‘verwerking’. In dat rijk mag de eerst nu (op eenenzestigjarige leeftijd) debuterende Hellema zich, hoe wrang dat misschien ook klinkt, een koning noemen.

De verhalenbundel Langzame dans als verzoeningsrite is méér dan het zoveelste verslag van een persoonlijke afrekening met de oorlog, hoewel dit laatste voor de auteur een rol kan of zal hebben gespeeld (getuige ook het interview met de man achter het pseudoniem in VN, 29 mei). Dat méér is dan het gevolg van de kracht van de literaire vorm die Hellema in taal en structuur hanteert. Het verhaal over een gevangene die dagelijks de naamlijst ‘mag’ voorlezen van degenen die op transport naar Auschwitz gesteld worden (‘Wie was hij eigenlijk? Een van hen, maar bevoorrecht? Een van de anderen, maar in ongenade? Een slachtoffer ook, maar gewiekster dan zij? Of een medeplichtige, brutaler dan de rest?’) presenteert direct onder de titel ‘Westerbork - strafbarak - donderdags’ de zin ‘Wie hier literatuur van maakt is een zwijn’. Een paradoxale uitspraak; wel een die karakteristiek is voor dit schrijverschap. Hellema ‘maakt’ geen literatuur: dit is niet de verwerking van de oorlog op de pathetische en retorische wijze die bij voorbeeld Jeroen Brouwers in Bezonken rood demonstreerde. Ik moet eerder denken aan Reve's De ondergang van de familie Boslowits of aan Sal Santens De kortste weg, om maar enkele van die boeken te noemen die juist door hun ingetogenheid en (poging tot) distantie de kracht van algemene geldigheid krijgen.

Hellema, foto Willem Diepraam

Ingetogenheid en distantie. Vanuit een wisselend perspectief (zowel verhalen in de eerste persoon als in de derde persoon) en met een zo helder mogelijk taalgebruik voert Hellema zijn ‘langzame dans’ uit. Maar de schuld van Duitsland is ook onuitwisbaar voor de slachtoffers; van een werkelijke verzoening met wat in vijf ‘duizendjarige’ jaren gezien en beleefd is, kan geen sprake zijn. Er blijven ‘ogen die te veel hebben gezien, ogen die dingen hebben gezien die ze maar beter niet hadden kunnen zien’. Hellema en Duitsland draaien om elkaar heen, zijn daartoe veroordeeld, het wederzijds (gedwongen) contact neemt soms rituele vormen aan.

Ritueel

In het titelverhaal zoekt de ik-figuur (Hellema) in opdracht van een Nederlandse textielfabriek een handelsagent in West-Duitsland. Hij ontmoet Wilhelm Weiss, maar twijfelt of hij deze man als agent kan aanstellen: waarom zat Weiss tot 1954 in Rusland gevangen? ‘De tweede wereldoorlog is een twintig jaar oud zeer, maar al mijn littekens branden.’ Het vermoeden rijst dat Weiss meer met de oorlog te maken had dan hij voorgeeft; Hellema beseft ‘dat zijn overwinning mijn dood zou zijn geweest, maar mijn overwinning hem in leven liet; en dat dat precies is waarvoor ik bereid was geweest te sterven: een wereld waarin de verslagenen leven zouden’. Nadere informatie leert dat Weiss niet op de lijst van gezochte oorlogsmisdadigers voorkomt en Hellema stelt hem aan. In de volgende jaren ontstaat een hechte zakelijke vriendschap en Hellema bezoekt Weiss regelmatig. In het hotel ‘Drei Könige’ voeren zij dan steevast hun ritueel op: zij venellen en zij ‘beleven’ elkaars verleden. ‘Wat houdt ons in leven? (...) zolang we nog vernederd kunnen worden, zijn we mens en dat houdt ons op de been. Een onverwoestbare trots, een ongenaakbare eenzaamheid en een mateloze verachting waarin we kunnen wegschuilen en onszelf blijven, deze drie zullen ons vergezellen zolang er nog ratten zijn en een vuur om ze te roosteren. Hoe ver gaat een mens die leven wil, sagen Sie Herr Hellema, wie weit geht man? Weit, sehr weit, Herr Weiss, vielleicht bis über die Ratten hinweg.’ Hoe ver gaat een mens, hoeveel kan een mens verdragen? Steeds opnieuw stellen ze in hun gesprek die vraag. In vrijwel alle verhalen in de bundel gaat achter de beschrijving van grenssituaties die vraag schuil. Het is onmogelijk te zeggen welke het meest geslaagde of meest indrukwekkende verhaal van de bundel is. Ondanks de (globaal) gelijkblijvende thematiek heeft ieder verhaal weer eigen elementen in vorm of taal die het ‘verrassend’ maken, die in ieder geval de kwaliteit hebben dat ze aanzetten tot nadenken over wat er staat.

Toch wil ik nog twee verhalen noemen: ‘Eén stap van de dood’ en ‘Waar Adam was’. Het eerste verhaal krijgt een bijzondere (weer paradoxale) vorm doordat Hellema het vertellen letterlijk neemt: ‘Dan moet ik heel ver teruggaan in mijn herinnering en diep graven, mijn lieveling. 't Is dat je erom vraagt en ik zal proberen om 't onder woorden te brengen. Dat is me tot nu toe niet gelukt en in de loop der tijd heb ik het verdrongen. Maar je hebt gelijk: jou eerst vragen om alles te lezen dat ik ooit heb geschreven over mijn kampervaringen en dan niet de moed opbrengen om je te vertellen wat nog niemand las of hoorde, is koketteren met mijn trauma's zonder vertrouwen te schenken. Het is inderdaad zoals je zegt: een geperverteerde manier om liefde op te wekken, dit geestelijk exibitionisme van de schrijver en je bent er niet ver naast als je denkt dat het een goeie manier is om jonge meiden in mijn bed te krijgen.’ Distantie. Onderbroken door huiselijke opmerkingen als ‘En mag ik dan nu nog een whisky, een dubbele? Merci, en gooi nog wat hout in de haard, wil je?’, praat Hellema over de meedogenloze voettocht door het besneeuwde en bevroren middenoosten van Duitsland in februari 1945, toen de Duitsers, voor de naderende Russen uit, met hun gevangenen als een laatste prooi die ze niet prijs wilden geven van kamp naar kamp trokken. Op een dag heeft een selectie plaats: een willekeurig aantal zal worden doodgeschoten. Uit zijn ooghoek ziet Hellema ‘de uitgestrekte vinger in de bruine leren handschoen’ op zich gericht. Doodsangst. ‘Toen hoorde ik de man rechts van mij vloeken in een onbekende taal, terwijl hij naar voren stapte. Zijn opgetrokken schouder raakte mijn kin en stootte mijn gezicht naar links. Ik kneep mijn ogen dicht.’ Een reactie van de verteller die bij de lezer van zijn verhalen vaker voorkomt.

Vraag

Het meest ‘algemeen’, benadrukt door de titel, is het verhaal ‘Waar Adam was’. Zonder enige herkenbare geografische aanduiding of verdere naamgeving beschrijft Hellema de soldaat Adam die deel uitmaakt van een peloton landingstroepen. Voor het eerst in vijandelijk gebied maakt hij voor het eerst kennis met de dood wanneer hij parachutisten ‘van zijn eigen land’ ziet: ‘Ze lagen zo rustig in de zon. Toen hij dichterbij kwam, zag hij hun onmogelijke houdingen en bedacht dat hij nooit eerder mensen zo stil had zien liggen. Een grote verwondering was over hem gekomen, een verwondering die eigenlijk nooit had opgehouden. Zo was dus de dood, had hij gedacht, de dood lag aan zijn voeten; hij was in een van deze lichamen gaan zitten en kon er niet meer uit en zoveel doden als er gelegen had-

vervolg op pagina 9