Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 39]

Ver van het gewoel
Inspirerende kritieken en essays van Kees Verheul

Antwoord van een buitenstaander door Kees Verheul Uitgever: Polak & Van Gennep, 118 p. f30,-

Rudi van der Paardt

In de afgelopen jaren hebben heel wat critici van naam hun recensies van eigentijdse, meestal Nederlandse, literatuur in één of meer delen gebundeld. Zonder de pretentie volledig te willen zijn, zou ik de namen kunnen noemen van (in alfabetische volgorde) Hugo Bousset, Tom van Deel, H.A. Gomperts, Wam de Moor, Aad Nuis en K.L. Poll. Kennelijk voorziet dit soort boeken in een behoefte aan een allereerste oriëntatie bij belangstellende lezers; misschien zijn ze speciaal een uitkomst voor scholieren en studenten die ‘voor hun lijst’ moeten lezen en voor de allernieuwste literatuur nog niet over studiemateriaal beschikken.

De nieuwe bundel beschouwingen (essays en kritieken, eerder in onder meer NRC Handelsblad en Vrij Nederland verschenen) van Kees Verheul, die in 1976 een soortgelijke collectie onder de titel Verlaat debuut publiceerde, heeft duidelijk een andere doelgroep. De in de verschillende hoofdstukjes (variërend in lengte van vijf tot zeventien bladzijden) behandelde auteurs zijn niet de trendsetters van ons vaderlandse literaire wereldje, maar schrijvers uit binnen- en buitenland met een afgerond oeuvre en een gevestigde, zij het niet allerwegen erkende, reputatie. De bundel lijkt derhalve nog het meest op de verzamelingen essays van Maarten 't Hart (De som van misverstanden, Ongewenste zeereis) over schrijvers ‘ver van het gewoel’, en met alle stilistische en thematische verschillen tussen de stukken van 't Hart en die van Verheul is hun uitwerking op de lezer zeker dezelfde: zij stimuleren tot (eventueel hernieuwde) kennismaking met het besproken oeuvre.

De bundel vertoont een duidelijk driedelige opbouw. In het eerste deel is Verheul op zijn eigen terrein, de slavistiek: hij bespreekt daar op plezierig instructieve wijze het werk van twintigste-eeuwse Russische schrijvers, meest dichters. Aan het andere eind van het drieluik staat de Nederlandse literatuur: naar aanleiding van de verschijning van verzamelde werken gaat Verheul in op de poëzie van Herman Gorter, J.H. Leopold, Pierre Kemp en Chris van Geel, alsmede op het proza van Slauerhoff. In het middendeel figureren de ‘classics’ Kaváfis, Céline en Pound.

Pierre Kemp

De titel Antwoord van een buitenstaander is ontleend aan een opstel over Mandelstam, maar heeft in min of meer symbolische zin betrekking op eigenlijk alle besproken auteurs en gezien alleen al het feit, dat Verheul zich buiten zijn vakgebied waagt, ook op de essayist zelf. De stijl die Verheul bezigt (literatuurwetenschappers zouden van deze manier van schrijven iets kunnen leren) sluit heel goed aan bij de centrale thematiek; gedistantieerd, maar allerminst bloedeloos proza, voor de duidelijkheid een enkele voetnoot, geen jargon. Van elk van de drie delen bespreek ik het opstel dat mij het meest bekoorde iets uitgebreider, te beginnen met de Nederlandse afdeling. Hier vind ik de langste bijdrage ook de beste - zoals ik ook de kortste, over Van Geel, het minst verrassend vind, ik ieder geval veel minder dan het uitgebreide opstel over dezelfde dichter in Verlaat debuut - en dat is een mooi stuk over de man die toch nog altijd een buitenbeentje is in de Nederlandse dichtersbent: de Limburger Pierre Kemp. Verheul is natuurlijk niet de eerste die wijst op motieven als klank, geur, kleur, dood en seksualiteit in de poëzie van de ‘man in het zwart, heer van het groen’, zoals Paul Rodenko in een nog steeds belangwekkend opstel (opgenomen in De sprong van Müchhausen van 1959) Kemp typeerde, en zoals ook het aan Kemp gewijde deeltje van ‘De Engelbewaarder’ heet. Verheul herhaalt niet wat kenners als Karel Reijnders, Fernand Lodewick of Pim de Vroomen daarover allemaal hebben gezegd, maar bespreekt een enkel gedicht (‘Najaar’) wat uitvoeriger, wijst terecht op kleursymboliek en cyclische structuur en is zo aanstekelijk enthousiast over de ritmiek en muzikaliteit van dit gedicht, dat je het hardop gaat lezen en ook naar andere gedichten van Kemp grijpt. Wie zoals ik niet in het bezit is van Kemps Verzameld werk (volgens Verheul overigens wemelend van de zetfouten) zal het betreuren dat er geen flinke bloemlezing uit de gedichten van Kemp voorhanden is: de anthologie van Rob Molin, in de serie ‘Poëtisch erfdeel der Nederlanden’ van uitgeverij Heideland, is toch wel erg mager.

Kees Verheul

Ezra Pound

Lloyd Otis ziet hoe een koe zijn kant op komt

Pierre Kemp is inderdaad een typische buitenstaander: een ‘kinderlijke man’, een wereldvreemde provinciaal, door relatief weinigen echt voor vol aangezien - dat het er overigens steeds meer worden blijkt uit de bibliografie van het zojuist genoemde deeltje van ‘De Engelbewaarder’. Kaváfis, Céline en Pound zijn weer op een heel andere manier outsiders. De laatste twee door hun politieke stellingname die de verkeerde bleek, Kaváfis door zijn leven als Griek in het Egyptische Alexandrië en zijn homoseksualiteit, die openlijk werd beleden in een tijd, waarin dat eigenlijk ‘not done’ was. Iets nieuws over Kaváfis ben ik in de overigens heldere schets van Verheul niet tegengekomen, maar dat komt natuurlijk ook omdat die al stamt van 1977 en er sindsdien alleen al in het Nederlandse taalgebied heel wat aandacht aan Kaváfis is besteed (Maarten 't Hart, Aad Nuis, Alfred Kossmann). Meer had ik aan het opstel over de The Cantos van Ezra Pound, waarin het ‘fout-zijn’ van Pound geenszins met de mantel der liefde wordt bedekt en de bewondering voor Pounds onmiskenbare virtuositeit in het mengen van disparate cultuurelementen het oordeel niet in de weg staat dat ‘zijn cultuurfilosofische inzichten voor een beschamend groot deel berusten op uit hun verband gerukte citaten, vertaalblunders en amateuristische interpretaties’. Op dat brokkelige werk van Pound heeft Verheul een interessante visie, al kan ik niet beoordelen of die visie in de Pound-studie wel meer voorkomt: ‘De winst van het ontbreken bij de dichter van een vaste greep op een harmonisch geordend materiaal is een ongewone openheid. De gedaante die zijn werk in de loop van de tijd aanneemt wordt, anders dan bij meer

[p. 40]

bewuste planning mogelijk zou zijn geweest, bepaald door het niet te voorspellen proces van veranderingen in en om de dichter. Pounds boek is een ‘groot’, voor zijn tijd kenmerkend en in de literatuurgeschiedenis voor zo ver ik weet uniek stuk poëzie geworden, omdat het van binnen uit vorm geeft aan de ervaring van het onvoorziene.’ Het is een uitspraak die dicht in de buurt komt van de opvattingen van de Italiaanse semioticus Eco over literatuur in het algemeen.

Carthago

Intussen laat Verheuls opstel over Pound een nevenmotief in zijn bundel zien: dat van het resoneren van de ene tekst in de andere, het verschijnsel dat men tegenwoordig graag aanduidt met de term intertekstualiteit. Het speelt ook een rol bij sommige door Verheul besproken Nederlandse auteurs (bij Slauerhoff heel duidelijk en in zekere zin ook bij Leopold; Verheul wijst daarop in enkele uitstekende noten), maar nog meer in de stukken gewijd aan de Russische literatuur. Deze intertekstualiteit komt het meest nadrukkelijk aan de orde in een uit het Engels terug vertaald opstel, dat op speciaal verzoek van de uitgever is opgenomen. Het wijkt stilistisch wat af van de rest, maar hoort daar qua thema juist heel goed bij, zoals al blijkt uit de titel: ‘Iosif Brodski's Aeneas en Dido’. Van Brodski was ik de naam wel eens tegengekomen in een opstel van Charles Timmer over Russische ballingen-literatuur, maar met zijn werk heb ik voor het eerst door deze bundel van Verheul kennis gemaakt. Alleen al de letterlijk gehouden vertaling van het Aeneas en Dido-gedicht doet je beseffen dat hier een Russische pendant van Kaváfis bezig is, die antieke motieven door zijn perspectivisme een universele geldigheid geeft. Verheuls analyse van dit gedicht, waarin de scheiding tussen Aeneas en de Carthaagse koningin in enkele shots wordt weergegeven, is minutieus en overtuigend. Zijn opvatting, dat ‘in Dido's dood de verwoesting van haar stad (door de Romeinen) voorspiegeld wordt’, lijkt mij volstrekt juist, maar is, dunkt mij, geen nieuw element in deze Aeneas en Dido-versie: die anticipatie speelt ook al in de tekst van Vergilius een rol. Zo zal iedere lezer vanuit zijn eigen specialisme wel kanttekeningen kunnen plaatsen bij dit Antwoord van een buitenstaander. Ik gun Verheul met dit boek een uitgebreide discussie.

■