Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 32]

De eeuwige student
Jeroen Brouwers en Michel van der Plas over Godfried Bomans

Godfried Het leven van de jonge Bomans 1913-1945 door Michel van der Plas Uitgever: Villa, 338 p. ing. f27,50, geb. f37,50
De spoken van Godfried Bomans door Jeroen Brouwers Uitgever: De Arbeiderspers, Synthese 134 p. f24,50

Maarten 't Hart

In Godfried behandelt Michel van der Plas de eerste tweeëndertig jaar van het leven van Godfried Bomans. Het eerste deel van deze biografie eindigt vier dagen na bevrijdingsdag toen Bomans voor de Volkskrant - het was zijn eerste opdracht - een verslag maakte van de feestelijkheden op de Dam. Bij een toespraak van burgemeester De Boer (deze wilde het Duits op de middelbare scholen door een Scandinavische taal vervangen) merkte Bomans op: ‘Wat hebben Goethe en Schiller ons misdaan? Wat heeft Heine misdreven? Het komt ons voor dat burgemeester De Boer in loffelijke ijver met het badwater ook het kind zou wegwerpen.’

Van der Plas behandelt op nuchtere, haast stugge wijze het leven van de jonge Bomans. Hij psychologiseert nergens, gaat zich niet te buiten aan speculaties over de vaak nogal bizarre beweegredenen die Bomans gehad moet hebben voor sommige van zijn handelingen, doch geeft ons de feiten, chronologisch gerangschikt, zonder enig gemoraliseer. Als men zijn aanpak met die van Brouwers wil vergelijken, kan men misschien al volstaan met het citeren van twee zinnen, één uit het boek van Van der Plas, één uit het boek van Brouwers, over hetzelfde onderwerp. Van der Plas schrijft over de grootmoeder van Bomans: ‘Nuchter van aanleg, gaf zij het al spoedig op de gordijnen op maat in te nemen of er de zoom van uit te leggen.’ (Dit naar aanleiding van het feit dat grootvader Bomans zo vaak verhuisde). Brouwers schrijft over hetzelfde feit: ‘Zijn echtgenote ging er niet meer toe over de gordijnen te verlengen of te verkorten.’ Het is natuurlijk een kwestie van smaak hoe men dit wil waarderen, maar ik prefereer Brouwers. Ten eerste omdat hij met veel minder woorden hetzelfde vertelt. En ten tweede omdat hij geen commentaar geeft zoals Van der Plas wel doet met de woorden ‘nuchter van aanleg’. Ik geloof niet dat je uit het feit dat iemand de gordijnen na verhuizing onbewerkt laat kunt concluderen dat iemand ‘nuchter van aanleg’ is. Het kan evengoed op luiheid, op protest tegen het steeds weer verhuizen, als op gemakzucht wijzen.

Uit het boek van Van der Plas heb ik eigenlijk pas goed begrepen dat Bomans zijn leven lang het type van de eeuwige student is gebleven. Eigenlijk had hij in de vorige eeuw moeten leven, in de tijd van Paaltjens en Klikspaan. Of misschien heeft hij ook wel in de vorige eeuw geleefd, want zijn psychologisch portret is haarscherp getekend in The Old Curiosity Shop van Dickens. Bomans is duidelijk Dick Swiveller.

Dickens-project

Daar zich in het leven van Bomans, zeker tot aan de eerste wereldoorlog, weinig schokkends heeft voorgedaan, zou het verhaal van de eerste tweeëndertig jaar van zijn leven nogal saai zijn geworden als daar niet was geweest: zijn vader. Het boek van Van der Plas geeft namelijk niet alleen de halve biografie van Bomans, maar ook de volledige biografie van diens illustere pa. Wat een man! Vooral het feit dat hij in een paar jaar tijd een tiendelige romancyclus wist te schrijven onder het pseudoniem J.B. van Rode, spreekt zeer tot mijn verbeelding. Jammer is, vind ik, dat Van der Plas zo uiterst discreet over het liefdeleven van Bomans schrijft. Vanzelfsprekend mogen dat geen Libelle-verhalen worden, maar iets had hij ons daarover toch wel kunnen vertellen. Waarom zo weinig over het feit dat Bomans het niet aandurfde om, na sluiting van het burgerlijk huwelijk, het kerkelijk vervolg onder ogen te zien? En wat heeft hij daarna gedaan? Is hij wel met zijn wettige echtgenote gaan samenleven? Of is dat kerkelijke huwelijk pas veel later gesloten? Krijgen wij daarover meer te horen in deel twee? Maar waarom in dit boek de feiten zo summier behandeld?

Godfried Bomans,
foto Eddy de Jongh

Het is prettig om, via dit boek van Van der Plas, meer te weten te komen over het grote Dickens-project van de uitgeverij Prisma. Uit deze biografie blijkt dat Bomans er niet zozeer schuldig aan is dat sommige werken van Dickens zo slecht vertaald zijn, maar dat al vanaf het begin vaststond dat de vertalers mochten bewerken en inkorten en overslaan al naar het hen goed toescheen.

Hoe het alles ook zij - ik ben niet goed genoeg thuis in de wereld van Bomans om te kunnen beoordelen of Van der Plas een juist beeld schetst van deze wonderlijke clown. Ik kan alleen maar zeggen dat ik het boek met veel plezier gelezen heb en uitzie naar een vervolg waarin mogelijk veel open gebleven vragen beantwoord zullen worden.

Jeroen Brouwers

De man die het boek van Van der Plas over Bomans in deze kolommen had moeten bespreken is uiteraard Jeroen Brouwers. Ook hij schreef een boek over Bomans en uit dat boek blijkt dat hij deze twintigste-eeuwse Dick Swiveller niet alleen bewondert, maar ook alles over hem weet. Net als Van der Plas begint hij met erop te wijzen dat niets wat Bomans over zich zelf vertelt voor waar aangenomen kan worden. Maar hij vergoelijkt dat met veel meer nadruk dan Van der Plas; hij vindt dat de schrijver recht heeft op zijn eigen waarheid. Hij verdedigt Bomans tegen zijn eigen broer, ja, hij moppert doorlopend op dit familielid.

Brouwers vertelt niet het leven van Bomans, nee, hij behandelt, aan de hand van biografisch materiaal, aan de hand van het werk, en aan de hand van uitspraken die Bomans in interviews deed, diens persoonlijkheid en levensloop. Brouwers gaat

[p. 33]

eigenlijk als een psychograaf te werk en aldus is een boek ontstaan waarvan ik zo snel geen tweede voorbeeld zou weten. Het is haast alsof Brouwers een nieuw genre heeft geschapen, en je denkt, als je dit voorbeeldige geschrift dichtslaat, dan ook twee dingen:

a. wanneer schrijft Jeroen Brouwers nóg een paar boeken over enkele andere auteurs,

b. kan ik niet zelf, met als voorbeeld dit werk, een vergelijkbaar boek schrijven over bij voorbeeld Simon Vestdijk?

Eigenlijk vraag je je, na lezing, nog iets af en wel: ‘Waarom viel juist Bomans de eer te beurt zo gedenkwaardig behandeld te mogen worden door Brouwers?’ De spoken van Godfried Bomans heeft mij er wel, voor de zoveelste keer, van overtuigd dat Brouwers een uitmuntend schrijver is, met bovendien een speciaal talent voor naar hagiografie neigende in memoriams, maar het heeft mij er nog volstrekt niet van overtuigd dat Bomans een groot of zelfs maar een goed schrijver was. Zelfs in de citaten die Brouwers geeft om te bewijzen dat Bomans een groot stilist was, proef ik vooral de oubolligheid, het opgelegd leuke, óf een kinderachtige moralistische bekommernis. Ik heb bijna al het werk van Bomans met heel veel plezier gelezen, en mocht hem ook graag voor de televisie bezig zien, maar ik geloof toch echt niet dat hij de aandacht verdient die hij nu krijgt. Zeker: als je hem leest, lijkt het net alsof de woorden boven het papier hangen, en naar je toe zweven als je ogen ze treffen, maar die luchtige toon, dat ogenschijnlijk vanzelfsprekende gemak waarmee alles geschreven is, is nog niet het werk van een echt groot stilist.

Stilist

Brouwers zegt dat hij de wijze waarop Bomans de dingen kon zeggen bewondert, terwijl hij de inhoud vaak verfoeit. Ik begrijp niet zo goed hoe men dat onderscheid kan maken. Wat iemand zegt, bepaalt hoe hij het zegt en daarom moet Brouwers, ook als hij dingen leest die hem inhoudelijk niet bevallen, heimelijk toch plezier beleven aan diezelfde inhoud. Ik denk dat Brouwers toch iets katholieks in Bomans' proza proeft, iets van eigen jeugdsentiment, en dat het hem daarom aanspreekt. Ik mag ook graag het werk lezen van echte protestanten zoals Gotthelf en Klaas Schilder. Het is de toon uit je jeugd, een toon die in het geval van Bomans dan nog dit voor heeft dat ze onnadrukkelijk is, de vrolijke, luchtige kant van het papisme geeft. Al Bomans' boeken zijn eigenlijk paapse stoutigheden, en dat is, denk ik, eerder de reden waarom Brouwers ze waardeert dan dat de auteur ervan echt een groot stilist was. Hij schreef met groot gemak korte zinnen, ja, maar daar word je nog geen groot stilist van.

Zijn beste boek, Erik, is toch een betrekkelijk slappe uitwerking van een formule die door Lewis Carroll al zo ijzersterk gehanteerd werd dat men zich maar beter niet aan navolging kan wagen. Bovendien stoort het wel heel erg dat Bomans blijkbaar niet de geringste kennis had van de wereld der insecten. Dan kan men altijd nog beter De kleine Johannes lezen. En boeken als die over Pa Pinkelman, nu, die geef ik met de vuilnisman mee. Wat heeft hij dan verder geschreven dat erg de moeite waard is? Al die Capriolen en Buitelingen? Zijn boek Trappistenleven? Alleen genietbaar voor katholieken als Kees Fens. Nee, ik begrijp de waardering van Brouwers voor Bomans niet erg. Maar die waardering heeft wel een heel erg mooi boek opgeleverd, een boek dat als voorbeeld kan dienen voor iedereen die een monografie wil schrijven over een door hem of haar bewonderde auteur.

■