Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 20]

Hogere bewustzijnsniveaus
C.I. Dessaur contra de kerk der rede

De droom der rede Het mensbeeld in de sociale wetenschappen Een poging tot criminosofie door C.I. Dessaur Uitgever: Martinus Nijhoff, 286 p. f39,50

J. van Heerden

Klagen is een vorm van argumenteren geworden in de wetenschap. In het polemische werk van Chomsky is de meest voorkomende zinswending, dat hij door zijn tegenstanders te kort gedaan wordt, ‘seriously misrepresented and misunderstood’. Behavioristen vinden dat de officiële psychologie hen op hondse wijze heeft afgedankt, marxisten achten zich gemanipuleerd en humanisten beweren dat zij terug verwezen worden naar de ulo. Iedereen voelt zich miskend. Een deel van de wetenschappelijke progressie bestaat uit een steeds gedetailleerder requisitoir tegen de officiële wetenschap, maar niemand weet wie dat is. Popper is het zeker niet, maar wie dan wel?

Man die juist een kat wegslingert, betrapt

Ik zou het ook niet precies weten. Wel vallen mij een paar dingen op. In de eerste plaats dat het merendeel der klagers zelf heel weinig onderzoek doet, wat naar aard en inhoud ambachtelijk en vaak zeer frustrerend is. Het lijkt alsof men daar pas mee wil beginnen als het ongelijk van al die anderen is vastgesteld. In de tweede plaats dat men over het algemeen veel te hoge verwachtingen heeft van de wetenschap. Dat is mogelijk te wijten aan de popularisering, die slechts de spectaculaire successen van de wetenschap vermeldt of aan de wetenschapsfilosofie, die accentverschuivingen in de wetenschap toelicht aan de correctie die Einstein aanbracht in het werk van Newton. Zo iets moet in principe toch elke dag kunnen, zeker wanneer de maatschappij daar zo dringend om vraagt? Ik denk dat aan de subcultuur van litanieën nogal snel een einde komt als men zich instelt op een veel bescheidener pretentie van de wetenschap. Het gaat meestal om moeizaam en geduldig werk, waarvan men in zaken van verlossing, revolutie en levensvervulling geen al te hoge verwachtingen kan hebben. Dat is ook helemaal niet tragisch. Wetenschap is maar één vorm van cultuur en misschien niet eens de belangrijkste. Wel wordt in de wetenschap een ideaal nagestreefd dat als een groot cultuurgoed kan worden beschouwd: rationaliteit of waarheidszin. Men kan eraan twijfelen of dat ideaal ooit wordt bereikt of door alle betrokkenen steeds wel even au sérieux wordt genomen maar niet dat dit een wezenlijk kenmerk van wetenschappelijkheid is.

Alternatieven

C.I. Dessaur zal het met het bovenstaande waarschijnlijk in het geheel niet eens zijn. In haar laatste boek wordt wervend beargumenteerd dat de wetenschap zich op de verkeerde weg bevindt, dat de hoog geprezen rationaliteit in werkelijkheid de bron van alle kwaad is, dat in de kerk der rede dogmatisme, verblinding en intolerantie heersen, dat zich in de wetenschap een algemenere bewustzijnsvernauwing weerspiegelt en dat in deze tijd van grauwe verstandelijkheid slechts aan enkelen de kennis is voorbehouden, dat er al eeuwenlang betere alternatieven bestonden.

Een groot deel van het bock is gewijd aan toelichting op de stelling dat in de mensheidsbiografie zich een groeiende verschraling van het bewustzijn en zelfbewustzijn heeft voorgedaan. Het begon rijk en werd steeds armoediger. Aan de hand van talrijke voorbeelden uit de geschiedenis van het West-europese denken maakt Dessaur duidelijk dat alle esoterische, psychologische en filosofische wijsheid steeds meer werd uitgebannen of gedwongen zich ondergronds te uiten. Neemt men als beginpunt de Indische wijsbegeerte van de Veden en Upanishads, dan bestaat er op dat moment nog een diepe en doorleefde verwantschap met de spirituele realiteit, maar die verwantschap wordt steeds geringer, doordat het bewustzijn zich verengt tot rationeel denken met als voorlopig hoogtepunt de technocratische wetenschap. Het beeld dat de mens van zich zelf en van zijn eigen vermogen heeft, is in deze ontwikkeling zodanig veranderd dat contemplatieve gaven verloren zijn gegaan of niet worden aangesproken. Rationaliteit is een plaag geworden. Er is maar één faculteit tot volle wasdom gekomen en dat is het aan de zintuiglijke waarneming gebonden denken. De daarmee verbonden bewustzijnstoestand is verabsoluteerd en domineert ons leven. Met onbewuste afgronden en bovenbewuste hoogten weet de wetenschappelijk gevormde mens geen raad.

C.I. Dessaur, tekening van Siegfried Woldhek

Ik zal deze pessimistische en romantische ideeëngeschiedenis niet bestrijden, al is het goed te beseffen dat er ook een geheel andere schets denkbaar is. Stel dat de schrijfster in zoverre gelijk heeft, dat de mens zich heeft ontwikkeld tot rationeel wezen ten koste van andere mogelijkheden en vermogens, zoals verwantschap met de kosmos, inzicht in zijn bestemming, hogere bewust-

[p. 21]

zijnslagen die vanwege hun mystiek karakter worden geatrofieerd, dan doet zich niet alleen de vraag voor of de mens gelukkiger had kunnen zijn maar ook welk inzicht hij nu eigenlijk verloren liet gaan en vooral hoe die kennis zich verhoudt tot de rationaliteit waarin hij thans zo gemakzuchtig en gemakkelijk leeft.

Globale termen

Die vraag wordt door de schrijfster eigenlijk niet behandeld. Er wordt wel uitvoerig ingegaan op het werk van denkers als Jung en Assagioli die vele bewustzijnslagen in de mens veronderstellen, Assagioli zelfs zeven, maar niet verduidelijkt wordt welke inhoudelijke kennis ter beschikking zou komen als de mens zich aan de ontplooiing van die bewustzijnslagen zou overgeven. Ik neem aan dat de inzichten toch mededeelbaar moeten zijn. Het boek zou enorm aan overtuigingskracht gewonnen hebben als het ook maar één inzicht van hoger orde had geëxpliciteerd en dan niet in globale termen als verwantschap met de natuur maar nogal specifiek geformuleerd in zijn exacte verrijking. Dat was daarom ook interessant geweest omdat dan een vergelijking tussen de inhouden van de verschillende bewustzijnslagen mogelijk was geweest en hun eventuele strijdigheid nader had kunnen worden toegelicht. Bovendien was dan de vraag onvermijdelijk, wat men zou moeten doen bij de onthulling van twee esoterische of mystieke inzichten die onderling onverenigbaar zouden zijn. Kan in zo'n geval op rationele gronden een keuze worden gemaakt of een voorkeur geformuleerd? Het is op dit punt dat het boek te kort schiet. Men kan toch niet aannemen dat op de niveaus die superieur zijn aan het op rationele afweging gerichte alledaagse bewustzijn alles probleemloos en vanzelfsprekend is? En het is, getuige diverse formuleringen in dit boek, ook niet zo, dat men op hogere bewustzijnsniveaus niet meer van inzicht en kennis zou kunnen spreken.

Hond op zoek naar groot avontuur

Ik kan dit bezwaar nog op andere wijze toelichten. Het boek richt zich vooral tot criminologen omdat de schrijfster zelf daarin hoogleraar is en deze menswetenschap het beste beheerst. Criminologen zouden zich dus ook door haar alternatieve wetenschapsopzet aangesproken moeten kunnen voelen. Nu is een van de centrale punten uit het boek dat het kwaad en de misdaad voortkomen uit het blijven steken in een onvolmaakte bewustzijnslaag. Dat klinkt niet onaannemelijk. Men zou dus als criminoloog zich kunnen inzetten om verandering van bewustzijn tot een normale zaak te maken. Een hogere bewustzijnslaag is in principe bereikbaar en een mens is daarop zo veel harmonieuzer dat de misdaad minder lokt. Als dat plausibel is, is nog niet duidelijk waarom de wetenschap dan van karakter zou moeten veranderen en haar sober rationaliteit, inclusief het dorre meten en experimenteren, zou moeten opgeven.

Men kan de stelling van Dessaur aanvaarden en toch belijdend lidmaat van de kerk der rede blijven. Want het is een onderzoekbare vraag, waarom mensen de gewenste bewustzijnslaag niet bereiken. Iemand zou best nog eens de hypothese kunnen opperen dat hogere bewustzijnslagen geblokkeerd worden door het ontbreken van een bepaalde stof die het lichaam door een genetische afwijking of deficiënte voeding niet aanmaakt. Veel misdaden worden gepleegd doordat aan het lichaam een giftige stof wordt toegevoegd, die zijn eigen bewustzijnslaag creëert, zoals alcohol. Dat maakt de vraag of misdaad niet wordt voorkomen door een ontbrekende stof aan te vullen op zich zelf aanvaardbaar. Misschien wilde Buikhuisen wel zo iets. Hij had zijn onderzoeksplan dan beter in termen van Dessaur kunnen presenteren. Ik begrijp uit het boek, dat dat niet mag, het zou misschien wel het ergste zijn wat de schrijfster zou kunnen overkomen. Maar onbeantwoord blijft waarom dat niet mag, waarom rationeel, desnoods zeer technisch onderzoek niet kan bijdragen tot de gewenste escalatie op de bewustzijnstrap.

Meeslepend

Het boek is heel meeslepend geschreven, onmodieus en streng. Het bevat een zeer boeiende ideeëngeschiedenis en het is duidelijk dat de problemen de schrijfster zeer ter harte gaan. Dat maakt het des te betreurenswaardiger dat ik mij in de opzet niet kan vinden. Het verwerven van innerlijke wijsheid wordt mijns inziens geheel ten onrechte gekoppeld aan de eis tot afzwakking, zo niet eliminatie van het redelijk debat.

Soms is de schrijfster in haar fantasieën ook te bizar. Laat ik daar nog een voorbeeld van noemen. Een van de problemen waar Jungs psychologie mee kampt, is de vraag hoe de inhoud van het collectief onbewuste zich van generatie op generatie voortplant. Het is niet helemaal duidelijk of Jung daarin een lamarckiaanse oplossing verkoos waarin verworven eigenschappen van een individu overerfbaar zijn. Dat zou al een heel aanvechtbare oplossing zijn, maar Dessaur denkt dat het eenvoudiger is het probleem op te lossen door het in verband te brengen met ‘de ervaring die de menselijke ziel heeft opgedaan niet alleen in voorgaande aardse levens maar ook in het bestaan tussen dood en nieuwe geboorte’. Zij blijkt serieus de reïncarnatie-hypothese te overwegen, vooral omdat recentelijk een therapeut erin slaagde, een patiënt tijdens de anamnese in een vorig leven te doen belanden. Ik heb al de grootste moeite met iemand die - heel rationeel - voorstelt een kanaal door Hawaii te graven teneinde de beide helften van de Stille Oceaan met elkaar te verbinden. Maar dat is in ieder geval een plan waarover nog te praten valt. De reïncarnatie-hypothese is niet aanvaardbaar - ook niet als redding voor het werk van Jung - omdat het aangevoerde bewijsmateriaal zich met elk rivaliserend alternatief laat verenigen, dat het in eenvoud en predictie altijd wint.

■