Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 52]

De drie ijzeren gratiën
Een geschiedenis van drie industriële revoluties

Het technisch labyrint Een maatschappijgeschiedenis van drie industriële revoluties door Sacha Bern, Kees Bertels, Erik Bloemen, Tannelie Blom, Marja Gastelaars, Teun Hoefnagels, Willem van Hoorn, Jacqueline Meulman, Henk van Nieuwenhuijzen, Maarten Pieterson en Marjan van der Wel Redactie: Maarten Pieterson Uitgever: Boom, 376 p., f39,50

Frans Boenders

Er zijn notoire uitzonderingen als Wittgenstein of, dichter bij ons, W.F. Hermans en Kousbroek, maar over het algemeen bestaat er, zoniet een onverzoenlijkheid, dan toch een misverstand tussen intellectuelen en techniek. Elke poging om de twee dichter bij elkaar te brengen moet hartelijk worden toegejuicht. Het technisch labyrint, een maatschappijgeschiedenis van de techniek sedert de industriële revolutie uit de tweede helft van de achttiende eeuw tot nu, is meer dan zo maar een poging. Het is een indrukwekkende bijdrage van intellectuelen om zich toegang te verschaffen tot de gecompliceerde maar bij uitstek concrete wereld van de techniek.

Het indrukwekkende van de bijdrage heeft zowel met de omvang van het geleverde werk te maken als met de collectieve aanpak daarvan. Om met dat laatste te beginnen: Het technisch labyrint is geschreven door elf auteurs, historici, sociologen, filosofen, wetenschapstheoretici en psychologen. Ze zijn allen leden van de groep ‘Techniek, technologie en samenleving’ die werkzaam is aan de Rijksuniversiteit Leiden. In 1977 gaven zij gezamenlijk een reeks colleges over de geschiedenis van de techniek aan de T.H. Delft, uit welke serie Het technisch labyrint is gegroeid. De diverse onderdelen werden meestal aan een individuele auteur, soms aan twee auteurs toevertrouwd; de drie delen, elk ervan corresponderend met wat de auteurs beschouwen als een industriële revolutie (maar niet direct in de zin die Thomas Kuhn daaraan geeft) kregen ieder ook een redacteur toegewezen. De auteurs staan achteraan in het boek vermeld maar de lezer weet niet wie juist wat heeft geschreven. Dat is geheel naar de wens van de werkgroep die vooral de samenwerking wil beklemtonen.

Onder Het technisch labyrint verstaan de auteurs ‘het onoverzichtelijke veld van over en door elkaar liggende technieken’, eminent en concreet afgebeeld in het uiterst complexe geïntegreerde circuit van de moderne elektronica. In dit veld zit de mens verstrikt, maar vanuit dit hedendaagse labyrint kan hij ook de natuur tot op zekere hoogte beheersen. Vaak gaat dit samen met de gedachte dat het oeverloos ingewikkelde netwerk van de techniek ‘toch maar’ een praktische toepassing is van ruimer theoretisch weten, een van de ‘zuivere’ wetenschap afhankelijke, zij het tot verbazingwekkende resultaten leidende vorm van kennis. Techniek moet volgens deze depreciërende opvatting als de afgeleide tak van de wetenschap worden onderscheiden. De geschiedenis van de techniek zal niet geheel los van de wetenschapsgeschiedenis staan maar er wel van onderscheiden kunnen worden.

Louisville, 1937, gefotografeerd door Margret Bourke-White in de nieuwe lijn van de sociale reportage

Het technisch labyrint bestrijkt een relatief korte, zij het buitengewoon intensieve periode van nauwelijks 200 jaar, maar plaatst de daarin te beschrijven historische verschijnselen in een brede maatschappelijke context, waarbij de maatschappij wordt gezien als bestaande uit ongelijke, veelal met elkaar in conflict levende groepen. Het is meteen duidelijk dat voor de auteurs de techniek deel uitmaakt van de wetenschap, net zoals de wetenschap op haar beurt deel uitmaakt van de maatschappij. De verstrengeling van techniek en wetenschap oftewel de wetenschappelijke inbedding van de techniek heet technologie, al kan men de zaken ook anders bekijken en de techniek, zeker vandaag, zien als het grote geheel waarbinnen een relatief autonome tak, de wetenschap, functioneert.

Techniek wordt technologie

Heeft de wetenschap een geprivilegieerde plek gevonden in de universiteiten en de daaraan verbonden instellingen, de techniek is onlosmakelijk gelieerd aan de industrie, die op haar beurt tot de vitale zenuwcentra van de maatschappij behoort. Het ligt voor de auteurs in dat opzicht in de rede dat elk van de drie delen waaruit het boek bestaat aan een industriële revolutie is gewijd. Toch is het de vraag of het onderscheiden van drie industriële revoluties de spraakverwarring helpt op te klaren. De voornamelijk in Engeland plaatsvindende industriële revolutie (1770-1830) noemen de auteurs de ‘eerste’. De vooral in Duitsland en de Verenigde Staten optredende wetenschappelijke revolutie (1875-1914) noemen ze de tweede industriële of technologische revolutie. Naar het einde van de vorige eeuw toe ging de technische vooruitgang in toenemende mate steunen op wetenschappelijke inzichten. ‘Wetenschap werd ontdekt en spoedig gebruikt als een produktiefactor. Techniek wordt technologie.’ Maar de auteurs hadden de tweede fase gewoon verder kunnen aanduiden als ‘de wetenschappelijke revolutie’, onder welke benaming deze ingrijpende reeks veranderingen bekend staat. De ‘derde’ revolutie, waarvan het begin samenvalt met het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en die, met de Verenigde Staten als onbetwistbaar centrum, tot op vandaag voortduurt, markeert de allernieuwste geschiedenis van de techniek. Ook hier is het onduidelijk waarom het auteurscollectief spreekt over een industriële revolutie (de ‘derde’). Dat moeten sommige redacteuren zich zelf ook hebben

[p. 53]

afgevraagd, want in de inleiding tot het derde deel leest men. ‘Vooropgemerkt zij, dat wat betreft Amerika in de periode 1940-1980 de term “industriële revolutie” eigenlijk niet op haar best is.’ (Waarom hier haar staat is ook al curieus: ‘term’ is een ondubbelzinnig mannelijk woord.) De inleider gaat verder: ‘Voor de derde industriële revolutie is, naast toenemende urbanisatie en verschuivingen in de beroepenstructuur, ook de rol van sociale techniek/technologie zo kenmerkend dat het epitheton “industrieel” wel zeer moet worden opgerekt om informatief te blijven.’

Chrystal Palace, 1851, gefotografeerd door Fox Talbott

Om de ontzaglijke hoeveelheid historisch materiaal uit elke periode te ordenen behandelen de auteurs de techniek telkens in drie niveaus. De produktie en het gebruik van technieken beschrijven zij, strevend naar objectiviteit, in het eerste zogeheten procesniveau. Hoe technieken beleefd en geduid worden door de verschillende sociale klassen leest men in andere hoofdstukken: beleving van de arbeid vanuit de gezichtshoek van ondernemers en werknemers, de verbeelding die door de techniek aan het werk wordt gezet in bij voorbeeld science fiction, en zo meer. Het derde niveau is dat van de ‘legitimering’. Het is de praktische argumentatie die rond de invoering van technieken tot ontwikkeling komt en die moet dienen om de eigen sociale positie te verdedigen - men zou dit niveau ook de verhouding tussen techniek en overreding, en dus macht, kunnen noemen.

De 200 jaar lange maatschappijgeschiedenis van de techniek mag dan keurig zijn opgedeeld in drie revoluties, zij wordt tevens gekenmerkt door continuïteit. De auters bekennen zich in de algemene inleiding evenwel tot wat zij pedant de discontinuïteitsthese noemen: de eerste industriële revolutie beschouwen zij als een Foucaultachtige scheur in de wereldgeschiedenis. Hoe diep

[p. 55]

de scheuren zijn van de tweede en derde revolutie in vergelijking met het mondiale breukpunt van de eerste blijft daarbij onduidelijk. Trouwens, de auteurs geven toe dat hun indeling een schematisering introduceert: ‘met een volgende industriële revolutie zijn nooit in een keer alle verschijningsvormen van de vorige weggevaagd.’ De discontinuïteitsthese wordt gelukkig op een elegante wijze in actu exercito ontkracht door tussenhoofdstukken, intermezzi geheten, die merkwaardig genoeg tot de interessantste stukken uit Het technisch labyrint behoren.

La Mettrie

Hoezeer de elf auteurs ook naar hechte samenwerking, naar samen schrijven hebben gestreefd, de ongelijkheid van de bijdragen maakt de lectuur van het boek zoals het vrij schools over de drie delen is gestructureerd wel tot een vermoeiende bezigheid. De objectiverende benadering van het zogeheten procesniveau blijkt meestal even lammenadig als de opsomming van feiten in een saai geschiedenishandboek. Men had zich wat meer kunnen inspannen om de registratie van soorten, aantallen en afmetingen in een meer aantrekkelijke, geïnspireerde taal neer te schrijven. In een geschiedenis van de techniek, ook al wordt ze geschreven in een ondubbelzinnig maatschappelijk perspectief, zijn technische uiteenzettingen meer dan waar ook op hun plaats - maar had men ze niet op de een of andere manier nauwer moeten betrekken bij de tweede en derde niveaus, die van de leefwereld en de legitimering?

Ik vind het jammer dat in deze maatschappijvisie op de techniek juist de zuiver technische geschiedenis verbeeldingsloos is uiteengezet: het versterkt de bestaande vooroordelen. Ligt de relatieve onleesbaarheid van dergelijke hoofdstukken aan de redacteur(en) of, maar dat kan haast niet, aan het wezen van de techniek zelf die enkel wanneer zij goed functioneert de moeite van het bekijken en het bespreken waard is? Het is niet denkbeeldig dat de bijdragen die het procesniveau behandelen zonder noemenswaardige ingreep uit andere bestaande handboeken zijn gelicht en daardoor onvoldoende in het concept van dit boek zijn geïntegreerd.

Een van de beste hoofdstukken is ‘Mens-machine’ aan het einde van het eerste deel. Daarin krijgt de lezer een beknopt maar uiterst inzichtelijk beeld van de opvattingen terzake de mechanisering van de mens, à la limite de levende machine, uiteengezet door Leibniz en vooral La Mettrie. In enkele zinnen, die ik gaarne als voorbeeld citeer, wordt de wezenlijke bijdrage van de Franse medicus en filosoof getrouw weergegeven. ‘(La Mettrie) vat veel fysiologische kennis uit de 17de en 18de eeuw samen. Hij beroept zich bij de uitwerking van zijn mensmachine idee op de vergelijkende anatomie. Als aanhanger van de continuïteitshypothese ziet hij dierlijke en menselijke gedragsvormen geleidelijk in elkaar overgaan; tussen mens en dier gaapt een steile kloof. Irritabiliteit wordt voor hem het sleutelbegrip waarmee mechanische machines kunnen worden onderscheiden van levende machines. Het nieuwe van La Mettrie ligt hierin dat hij het heeft aangedurfd prikkelbaarheid als een algemene eigenschap van levend weefsel aan te merken. Door aan te tonen dat weefsel kan samentrekken zonder dat hieraan een zenuwimpuls te pas komt, wisten La Mettrie en zijn tijdgenoten de werkelijke betekenis van dit fysiologisch verschijnsel duidelijk te maken: de samentrekking wordt veroorzaakt door energie die in het weefsel zelf aanwezig is. Op deze wijze kon het irritabiliteitsprincipe de ziel als beweger van het lichaam vervangen.’

Buitengewoon interessant in Het technisch labyrint zijn de verbindingslijnen die worden blootgelegd tussen de vooruitgang van de techniek en de militaire machine. Naarmate het boek vordert en de twintigste eeuw wordt bereikt, merkt men hoe deze trieste samenhang steeds nauwer wordt, met als hoogtepunten de tweede wereldoorlog, de atoombewapening en de rakettechniek. Ik vraag me af of de auteurs er niet beter aan hadden gedaan hun derde industriële revolutie de naam te geven: het tijdperk van het militaire-industrieel complex, precies om de niet meer van elkaar los te denken aspecten van de Amerikaanse economie, techniek en wetenschap duidelijker aan te geven.

‘Praxis-smeltpot’

De grootste verdienste van Het technisch labyrint ligt in zijn concrete herschrijving van de recente geschiedenis. Men weet voortaan hoe Engeland met zijn machines en zijn industrieel landschap eruit zag toen Adam Smith zijn Wealth of Nations schreef. Men kan zich een voorstelling maken van het soort verlichting en verwarming met behulp waarvan Marcel Proust A la Recherche du Temps Perdu kon schrijven en hoe de pneumatique precies werkte waarmee de held berichten naar zijn geliefde stuurde. Men ver-

[p. 56]

werft een technisch inzicht in Crystal Palace, het architectonisch huzarenstuk van Joseph Paxton dat de Victoriaanse wereld in rep en roer bracht. Deze maatschappijgeschiedenis van de techniek voegt voor de lezer een extra dimensie toe aan de geestelijke produkten van de laatste 200 jaar.

Het blijft een moeilijke zaak om een ingewikkeld mechaniek of gecompliceerde machines met woorden te beschrijven. De talrijke afbeeldingen functioneren, zoals in de algemene inleiding terecht wordt gesteld, ‘als zelfstandige informatiedrager. Veel meer nog dan in de tekst zijn in het beeldmateriaal de drie invalshoeken proces, leefwereld en legitimering onderling verweven.’

Met het taalgebruik is het hier en daar pover gesteld. Vooral in deel drie valt de ontoereikendheid van het gebruikte Nederlands op, wanneer de auteurs een uiteenzetting geven van diverse theorieën zoals de cybernetica, operationele research en algemene systeemtheorie. De inhoud van deel drie, dat bol staat van de vreemde termen, wordt in volgende bewoordingen ingeleid: ‘Eerst komt de grote kennis- en praxis-smeltpot aan de orde, die de tweede wereldoorlog is geworden. Direct hieraan gekoppeld zijn de twee belangrijkste spin-off-verschijnselen van dat werelddrama (...). De paddestoelwolk boven twee Japanse steden in puin, symboliseert een nieuwe macht - die van science en technologie -, en zou de vrede verkillen tot een koude oorlog.’

Opvallend in deze zinnen is het samengaan van clichés (werelddrama, paddestoelwolk, koude oorlog) en vreemde woorden (praxis, spin-off, science). De bastaard die van deze samenwringing het gevolg is, wil tegelijk geleerd en oorspronkelijk klinken. Mits enig herschrijven in behoorlijk Nederlands hadden dergelijke passages kunnen worden vermeden. Waarom de Middellandse Zee Mediterranée moet heten, succesverhalen successtories en een opleiding op het werk on-the-job-training zie ik ook niet in. Zeker, ik kan me licht voorstellen dat de fabelachtige uitbreiding van de technologie na 1940 aanleiding heeft gegeven tot het ontstaan van talrijke nieuwe, moeilijk adequaat te vertalen termen - maar het gaat om de poging het Nederlands zo goed mogelijk aan te passen aan deze onomkeerbare ontwikkeling.

■