Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 44]

Uncle Sam over de knie
De herdruk van het tijdschrift Neurotica 1948-1951

Neurotica Herdruk in één band van de negen afleveringen van het tijdschrift onder redactie van Jay Irving Landesman en Gershon Legman, 1948-1951 Uitgever: Landesman, 159 Wardour Street, Londen, 550 p., f79,35

Ed Schilders

Op zoek door de handboeken naar meer informatie over het begrip neurose is me in ieder geval duidelijk geworden dat ik er zelf ook een paar heb. Wie niet, als je mag kiezen uit onder andere ‘angst in allerlei vormen en graden van heftigheid, gespannenheid, gestoorde sociale relaties, zich doorlopend ontevreden voelen, dwanggedachten en dwanghandelingen, slapeloosheid, hartkloppingen, tics, spiertrekkingen en hoofdpijn’.

‘Met alle eventualiteiten is rekening gehouden’, tekening van William Steig in Neurotica 8

Maar zorgen hoeft men zich daarover niet te maken, want volgens het tijdschrift Neurotica is het hebben van neuroses tegenwoordig heel normaal. Redacteuren Landesman en Legman stelden in de vijfde aflevering van hun tijdschrift in een Redactioneel Gebaar: ‘Wij definiëren neuroses als de afweermechanismes van normale individuen tegen een abnormale omgeving.’ Waarbij onder ‘omgeving’ verstaan moet worden: het politiek, sociaal en cultureel klimaat waarin een individu zijn levensdagen mag slijten.

In vaktermen heet zo iets een ‘ziekmakende omgeving’. Die omgeving gaat meestal vrijuit en het individu wordt verwezen naar neuro- of psycholoog of naar de psychiater. De medewerkers van Neurotica draaiden de rollen om. Niet het individu moest op de divan maar de cultuur (in de breedste betekenis van het woord). ‘Wij willen,’ schreven ze, ‘vlijmscherpe analyses van een cultuur die duidelijk waanzinnig aan het worden is.’

Met de facsimile herdruk van de negen Neurotica's die van 1948 tot 1952 verschenen kunnen we nu precies nagaan welke de factoren zijn die de Amerikaanse samenleving van na de oorlog verziekt hebben en hoe de medewerkers die factoren analyseerden. Ze deden dat in gedichten, verhalen en essays en maakten daarbij regelmatig gebruik van de inzichten en de terminologie van de psychoanalytische school van Freud. Neurotica wilde ook ‘het eerste psychiatrische tijdschrift voor leken’ zijn.

Beat-generatie

Die doelstelling heeft de gedichten niet positief beïnvloed. Juist vanwege de Freudiaanse symboliek en de psychoanalytische cryptiek klinken de meeste dertig jaar later gedateerd en niet zelden geforceerd. Enkele uitzonderingen zijn voor de liefhebbers ongetwijfeld interessant gebleven omdat ze zo curieus zijn: Life is Juicy van Leonard Bernstein, The Boy who Killed his Mother van F. Scott Fitzgerald, en Song-Fie my Fum van Allen Ginsberg, lang voor zijn eerste bundel Howl verscheen. Ginsberg is overigens de enige Neurotica-medewerker die later duidelijk met de Beat Movement geïdentificeerd kan worden. Het motto dat de Neurotica-verzameling op het stofomslag meekreeg, The Authentic Voice of the Beat Generation is daarom enigszins misleidend. Het enige dat Neurotica met the Beat van Ginsberg, Corso en Kerouac gemeen had, is de uitgesproken woede omtrent het Amerikaanse leefklimaat. Voorloper Neurotica overleed voor de beweging literair doorbrak. In de verhalen is die onvrede soms heel fraai afgebakend en in fictie omgezet. Tegelijk wordt echter duidelijk dat het redactioneel beleid met betrekking tot fictie op twee verschillende uitgangspunten gebaseerd geweest moet zijn. Een deel van de verhalen heeft een duidelijk essayistische ondertoon. The End of Feeling van Friedmann is een beschrijving van gedrag uit de middenklasse, doorregen met stellingen als ‘De behoefte aan de lunch is een dwingende neurose van de bourgeoisie,’ en over de vrouwen uit die klasse: ‘Strenge narcistische lippen, scherp als messen (...) niet meer in staat om te kussen.’ Alistair Kahns The Folding Chair is een tot in het extreme doorgevoerde confrontatie van een man, vol neuroses en complexen, met de buitenwereld. Dit zijn de echte Neurotica-verhalen. Net als in de essays wordt niet het individu maar de samenleving geanalyseerd. Het andere type verhaal beantwoordt aan de doelstelling ‘psychiatrie voor leken’ en laat zich lezen als case history. Incident at Three O'Clock van Wil Stern over een man die ‘op drie uur blijft staan’, met zijn klok als Freuds symbool voor het onderbewuste; Hair van Charles Newman, over een man die zijn schaamhaar afscheert, een symbolische castratie; Part of my Past van Sidney Porcelain, met een Roald Dahl-achtige plot waarin de ene man het verleden van de andere overneemt. Het zijn zeker geen slechte verhalen maar ze blijken meestal merkwaardig berustend waar de andere categorie vooral uitblinkt in verzet. Waarschijnlijk was die duale formule mede het gevolg van het verschil in opvatting tussen Landesman en Legman. Legman staat bekend als een voorstander van de harde lijn en hij wilde met Neurotica liever cultuurkritiek dan psychiatrie bedrijven. Toen hij de redactie van het blad - helaas slechts voor één, het laatste nummer - overnam, kondigde hij onmiddellijk aan dat hij geen gedichten en verhalen meer zou opnemen.

Cultuurkritiek

De essays zijn vrijwel zonder uitzondering unieke voorbeelden van onvoorwaardelijke cultuurkritiek. Als er in de VS ooit hard-boiled essayistiek bedreven is, dan was het in Neurotica. In iedere aflevering gaat Uncle Sam een paar keer over de knie en krijgt hij een verschrikkelijk pak slaag. Een paar van de gevoeligste klappen die hij daarbij moest incasseren: Amerikaanse ouders hebben geen bezwaar tegen het fictieve geweld in striptijdschriften omdat ze zelf verslaafd zijn aan precies hetzelfde geweld in de werkelijkheid (Legman); de Amerikaanse censuur op seks zit in de mensen - de mannen en vrouwen lopen ermee rond in hun hoofd (Legman); onze cultuur is een zieke, stervende cultuur, wordt geworgd door overbeschaving, overmechanisatie en ontmenselijking (Herbert Benjamin); in Amerika moet kunst geld opbrengen voordat

[p. 45]

er ook respect of zelfs interesse voor wordt opgebracht (Marshall McLuhan); ...een cultuur waarin alle waarden zijn voorzien van het dollarteken (John Del Torto); ...een cultuur die al uitstekend is toegerust om met succes ieder gevoelig individu te onderdrukken (D.P. Rodewald).

Om zulke stellingen te bewijzen, wordt in de essays een overvloed aan belastend feitenmateriaal bijeengebracht waardoor een zeer gedetailleerd tijdsbeeld ontstaat. Een tweede kenmerk van het Neurotica-essay is de onverzoenlijke houding van de schrijvers die regelmatig aanleiding geeft tot zo genaamde sweeping statements. Del Torto: ‘Gokkers zijn masochisten’, en: ‘De sportpagina is een uitlaatklep voor agressie’. Friedman in een artikel over prostitutie: ‘Prostitutie en syfilis bevatten de laatste elementen van een gezond en instinctief leven.’ De meester van zulke zwiepende stellingen was (en is) Neurotica's meest verbitterde medewerker Gershon Legman. Hij maakte in het tijdschrift onder andere de klassieke opmerking waarover de lezers van de misdaadliteratuur zich in die tijd nogal hebben opgewonden (uit zelfverdediging, ongetwijfeld): ‘Laat er geen twijfel over bestaan: de lezer van misdaadverhalen is een lyncher.’

Hoezeer men zich ook kan verenigen met de inzichten die Legman verdedigt, het is onmogelijk het ooit volledig met hem eens te zijn. Dat is, denk ik, ook zijn bedoeling. Hij schat de polemiek hoger in dan het gelijk hebben, omdat alleen het eerste tot discussie met de door hem beoogde tegenpartij kan leiden.

In Neurotica bestond die tegenpartij voornamelijk uit de producenten van sadistische lectuur in de vorm van strips en misdaadromans. Als er één speciale ziekmakende factor binnen de Amerikaanse samenleving woekert, dan is dat wat Legman betreft het geweld dat door de pulp-industrie, de kranten, de radio en de televisie verheven is tot de belangrijkste bron van ontspanning. In twee essays (die later onderdeel werden van zijn studie Love & Death) overspoelt hij de lezer met de bewijzen daarvan en toont hij bovendien aan dat de cultus van het geweld het resultaat is van de repressie van de seksualiteit. Legmans tijdsbeeld wordt gekenmerkt door een funeste vervalsing van morele waarden: seks is in feite legaal maar op papier een misdaad, moord is in feite crimineel maar op papier mag het een bestseller zijn. ‘Als er in de strips een halfnaakte vrouw gebrandmerkt wordt, dan klagen de puriteinen dat ze halfnaakt is.’ De morele verloedering wordt niet alleen uitgebuit en in stand gehouden door de pulp-comics en pulp-crime, Marshall McLuhan komt vrijwel tot dezelfde conclusie in zijn essays over De Psychopathologie van Time & Life, de bladen van Henry Luce die lange tijd het Amerikaanse journalistieke visitekaartje waren. Verstopt onder een gewiekste journalistieke formule vindt McLuhan niets anders dan een corrupte combinatie van ‘technologie en seks en bloed’.

Waarschuwing

De intergrale herdruk van Neurotica is niet alleen waardevol omdat in de essays op unieke wijze de onvrede onthuld wordt van een aantal auteurs met een tijd waarop zo vaak met gevoelens van nostalgia wordt teruggekeken. Niet alleen omdat Uncle Sam nu eens niet in zijn Stars and Stripes-kostuum optreedt maar in een sadistische outfit met in de rechterhand het pistool en in de linker een lederen portefeuille. De meeste essays blijken ook nu nog, of juist nu weer een hoge graad van actualiteit te bezitten, en niet alleen in de VS. McLuhans tirade tegen de Luce-pers geldt in versterkte mate voor tientallen moderne - ook Nederlandse - weekbladen. Friedmanns verdediging van de prostitutie behandelt ook het vraagstuk of behalve de prostituée ook de prostituant strafbaar moet zijn. Del Torto's waarschuwingen tegen de onmenselijke effecten van automatisering en vercomputerisering lijken nu pas werkelijk dringend te worden. De sadistische strips waartegen Legman ageerde, liggen ook in ons land in iedere kiosk. Superman is misschien verdwenen, maar gebrandmerkt, verkracht en geamputeerd wordt er nog volop. Als na dertig jaar dergelijke symptomen zo actueel herkend kunnen worden, voorziet de herdruk van Neurotica in meer dan een verzameling historisch materiaal van licht ontvlambare auteurs. Lezing van hun analyses zal de lezer dwingen verbanden te leggen met de moderne, geïndustrialiseerde cultuur. Behalve historische informatie biedt Neurotica handenvol redenen om nu nog even verontwaardigd te raken als de auteurs dat in hun tijd waren. En hopelijk even neurotisch. Neurose betekent in Neurotica-termen immers afweermechanisme: verzet omwille van een cultureel zelfbehoud.

■