Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 38]

De schöne Welt volgens Jules Deelder
Poëtische reprises en origineel proza

Schöne Welt, 204 p., f25, -
Sturm und Drang, 79 p., f19,50
Moderne gedichten, 150 p., f25,75 door Jules Deelder Uitgever: De Bezige Bij

Frans de Rover

Hetzelfde zien,
maar het zo
zien, zoals nog nog
niemand het zag.

Met deze regels, gepresenteerd op een manier zodat het poëzie lijkt, formuleert de ‘neonrealist, neonromanticus en neonkomiek’ Jules Deelder zijn literatuuropvatting. Aardige regels, als ze niet zo ‘neonorigineel’ waren: ze werden gepubliceerd in de bundel Boe! (opgenomen in Moderne gedichten) uit 1972: rijkelijk na dato formuleert Deelder nog eens wat al door dichters in Barbarber (sedert 1958) en Gard Sivik (na de leuze ‘Tijdschrift voor nieuwe lezers’ in 1963) tot uitgangspunt genomen was - ‘anders kijken’ naar het gewone en gewende. ‘Strijd en aflossing’ is in de literaire evolutie een geaccepteerd verschijnsel. Op de taalrevolutie van Vijftig, resulterend in een nieuwe, vaak surrealistische en hermetische manier van schrijven, reageerden de Zestigers met de nuchtere feitelijkheid die vooral tot doel had de kunst te ‘ontpoëtiseren’. Schatplichtig aan dada-grootvader Marcel Duchamp brachten de Nieuwe Realisten hun op-art, pop-art, minimal-art of zero-kunst. In onze literatuur werd het gezicht van de nieuwe (‘totale’) poëzie voor een niet gering gedeelte bepaald door de kameleontische dichter C. Buddingh'. Na zijn Criterium-poëzie en zijn pleidooien voor de Vijftigers was publiek succes in volle zalen verzekerd met nasaal-zeurend voorgedragen ‘verzen’ over provinciaal voetbal en ander gewoon mensenleed.

Ik heb dit type poëzie altijd enigszins gewantrouwd. Humoristische kwaliteit door de melige flauwheid zal ik het niet ontzeggen. Een grappige vondst, voorgedragen als poëzie, kan een ogenblik van verfrissende werking hebben, zeker te midden van een drukkend poëtisch (Vijftigers-)klimaat, maar de tragiek is inherent aan dit genre, je laat je niet tweemaal verrassen door dezelfde grappig bedoelde vondst. Eén keer lezen of horen en weg is de grap. In dat verband irriteert mij dan ook de pretentie waarmee dit type dichtkunst wel gepresenteerd is: Buddingh' gaf aan zijn bundel Deze kant boven (1965) een motto mee van Hofmannsthal: ‘Die Tiefe muss man verstecken. Wo? An die Oberfläche’. Mooi geciteerd, die Buddingh' kent zijn literatuur, maar de suggestie van diepgang reken ik gemakshalve toch maar tot ‘het spel’: de dichter lacht het laatst om een vergeefs zoekend lezer. Wie denkt iets te vinden, prijst de nieuwe kleren van een naakte dichtervorst.

Het spel aan de oppervlakte: de jaren zestig zijn er legendarisch door geworden. Meer dan de dichters van Barbarber (Bernlef, Schippers) kozen die van Gard Sivik (Vaandrager, Armando, Verhagen, Sleutelaar) - Buddingh' publiceerde uiteraard in beide organen - het ‘gevaarlijke’ leven van grootstad en techniek tot onderwerp. Maar de werkelijkheid en niets dan de werkelijkheid, hoe agressief opwindend ook, dat is een snel doodlopende straat. Vaandrager bleef erin ronddolen en ontwikkelde zich tot een steeds tragischer wordende chroniqeur van het Rotterdams stedelijk landschap. Anderen wisten eruit te ontsnappen door de ‘vondst’ van de mystiek (Verhagen), van de sprookjeswereld (Sleutelaar) of van andere genres (de overigen). Het Nieuw Realisme als dominante stroming was eind jaren zestig passé. Maar ook of juist de literatuur verwekt nakomelingen: de dolende Vaandrager zag in 1969 plotseling een jonge telg van het dichterlijk neongeslacht naderen - Jules Deelder, in zijn hand de tien gedichten van Gloria Satoria (de glorie van het zaad - van Zestig). Deelder had goed opgelet hoe zijn voorgangers ‘het’ deden. De bundel besluit met het treffende ‘Honderdjarige’:

Jules Deelder, tekening van Siegfried Woldhek

Soms wordt één
van zijn dochters
midden in de nacht wakker
als hij hongerig meedeelt

‘soep met ballen
dat zou me wel bevallen’

Treffend vers, want de wens van de oude wordt al snel de mijne bij het doorlezen van wat Deelder in tien jaar tijds bij elkaar heeft ‘gedicht’. Gelardeerd met een sprietje weed, een snuifje coke, een spuitje snow blijkt dit alles een slap en waterig aftreksel van wat zo veel eerder én zo veel beter (origineler, verrassender, verfrissender) gedaan is. Wie zo lang nadat het ‘leuk’ was nog regels opschrijft als:

Pap
De toestand waarin men
geen pap meer kan zeggen
is te preferen boven
die waarin men dat
alleen nog maar kan

[p. 39]

of:

het regent niet
het giet

of:

zij die vielen,
zijn gevallen.
Monumentenzorg.

of:

wie nog eens uit de krant, uit reclamefolders, uit de straat citeert, die mag zich met recht een ‘neonkomiek’ noemen: een grappenmaker in vals licht. Blijkbaar heeft iedere kunstvorm zijn reprise. Pubers-anno-nu houden van punkmuziek die regelrecht in de jaren vijftig geproduceerd lijkt; de nieuwste ‘fauvistische’ schilderkunst doet Cobra nog eens lekker wild over. En als je, zoals Deelder, maar lang genoeg dezelfde watersoep opdient, dan roept op een gegeven moment een nieuw publiek - dat van niets weet - misschien wel: ‘wat lekker, wat smaakt dat modern, dat noemen wij soep met ballen’.

Zo kan het dan gebeuren dat in 1979 Deelders verzamelde kopiëerlust gepresenteerd wordt onder de titel Moderne gedichten. In 1980 verschijnt Sturm und Drang (Deelder is nogal geobsedeerd door ‘Duitschland’, getuige ook de kleuren rood en zwart die de omslagen van zijn oeuvre sieren: in die fascinatie toont hij zich evenzeer een verwante van Armando en Sleutelaar). De bundel bevat, behalve erg veel wit, tien series die qua typografische vormgeving poëzie genoemd kunnen worden. Hoogtepunt acht ik de serie ‘Het rijk der verbeelding’: geheel witte pagina's genummerd als ‘Afb. 1’ tot en met ‘Afb. 4’ met als onderschriften: ‘Schets van het speelveld’, ‘De Kostverlorenstraat in Zandvoort’, ‘Het inwendige van een koelhuis’ en ‘De eenzaamheid van den slufter’. Fantastische vondst, als het twintig jaar geleden al niet exact zo gedaan was (Herman de Vries, Wit: ‘roman’ met lege pagina's; de witte doeken van Robert Rauschenberg). Het rijk der verbeelding - de serie die de diepte van Deelders oppervlakte toont: de lezer staart in een peilloze leegte. Naast dichterlijk geïnspireerde teksten schrijft Deelder ook korte proza-verhaaltjes. In 1976 werden er een aantal gebundeld als Proza: aangevuld met andere zijn ze opgenomen in Schöne Welt. Zonder meer mislukt zijn de verhalen waarin Deelder zijn fantasie de vrije loop laat: dat wordt proza op schoolkrantenniveau, vol excrementen en wetenschappelijke flauwiteiten. Deelders rijk der verbeelding is inderdaad een vel wit papier, maar wanneer hij eigen belevenissen oprakelt of gebeurtenissen uit zijn Rotterdamse jeugdjaren of het vooroorlogse Rotterdam, dan krijgt zijn droge, realistische beschrijvingskunst toch kracht, vooral wanneer hij poogt ‘het toeval’ te betrappen.

Een voorbeeld daarvan is ‘Jubileum S. Deelder of Huldiging Tony Bergmann’. De schrijver vindt een tweetal vergeelde, ongedateerde kranteknipsels over de jubileumreceptie van wijlen zijn opa Simon. Hij probeert de datum te achterhalen met behulp van gegevens op de achterkant van de knipsels. Die bevatten iets over een viaduct dat de wijk Overschie - waar hij in 1944 geboren zal worden - verbindt met de stationsbuurt - waar hij nu dit onderzoekje verricht - én iets over de viering van de honderdste geboortedag van de Vlaamse schrijver Tony (Anton) Bergmann. In een met veel moeite opgediepte literatuurgeschiedenis (Rijpma, 1932! Zou Deelder dan toch werkelijk niet van recentere ontwikkelingen hebben kennisgenomen?) staat over Bergmann: ‘een fijne opmerker, die op geestige en gevoelige wijze zijn indrukken weet weer te geven.’ Hij wordt vergeleken met Hildebrand; zijn boek wordt een ‘Vlaamse Camera’ genoemd. Opa's jubileum valt nu te dateren in juli 1935. ‘Tevens blijkt dat deze regels door mij uitgerekend worden geschreven in het honderdste stérfjaar van diezelfde Bergmann. Dat de A. in J.A. Deelder óók nog staat voor Anton, dat doe ik daar tenslotte gaarne bij cadeau.’ In zulke verhaaltjes (er staan er meer volgens dit procédé in de bundel) mag Deelder van mij uitroepen: ‘Wat zegt u? Toeval?? We hadden vroeger thuis een hond, díé leed aan toevallen.’

Als een van de meest geslaagde verhalen beschouw ik het wat langere titelverhaal, genoemd naar de Duitse pendant van Tussen de rails. De inzet is sterk; met enkele zinnen ligt de sfeer onmiskenbaar vast: ‘Fok en ik zouen vier dagen naar Duitschland gaan. Naar Düsseldorf, om een jas te scoren die ik daar de maand tevoren had gespot, doch wegens molmtekort had moeten laten hangen. Een klassejas! Spierwit, soepel nappa. Achthonderdzoveel D-mark, zeg een rug. Ik zat op een heen-en-weertje in D. voor een lezing in een door locale rijmelaars gedreven gymnastiekzaal met vergunning, onder auspiciën van zowel de plaatselijk Kulturkammer als van de Nederlandse ambassade, dus bepaald geen middag van de straat. En wát een publiek! Vanaf het moment dat ik over de dorpel (dorfel?)

Vervolg op pagina 43