Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 36]

Ironie als kritische kracht
Geëngageerde essayistiek van Martin Walser

Selbstbewusstsein und Ironie door Martin Walser Uitgever: Suhrkamp Importeur: Nilsson & Lamm, 215 p., f17,80

Cyrille Offermans

Aan de Johann Wolfgang Goethe-universiteit in Frankfurt bestaat sinds 1979 een leerstoel voor poëtica. Het interessante daarvan is dat zich daarop nu eens niet een of andere hooggeleerde heer breeduit heeft geïnstalleerd, maar dat die bij toerbeurt wordt bezet door schrijvers. Het is de bedoeling dat die het daar hebben over hun eigen werk, eventueel ook over de omstandigheden die dat werk dwarsbomen of juist mogelijk maken. Martin Walser, die na Uwe Johnson (over wie ik in de boekenbijlage van 13-12-1980 schreef) als tweede schrijver aan de beurt was, heeft zich tot dat laatste beperkt.

In zijn onder de titel Selbstbewusstsein und Ironie gebundelde lezingen construeert Walser een tweetal literair-historische ontwikkelingslijnen, waarvan de ene culmineert in het werk van Thomas Mann en de andere in dat van Robert Walser en Kafka. Ik gebruik het woord ‘construeert’ niet zo maar: in plaats van zich braaf en saai te beperken tot het aaneenrijgen van namen en titels op grond van wat uiterlijkheden maakt Walser relaties tussen een aantal belangrijke filosofische en literaire werken zichtbaar door niets anders dan de analyse van die werken. Zonder ook maar met een woord over zijn eigen proza te reppen, is het duidelijk dat hij dat gesitueerd wenst te zien in het verlengde van dat van Robert Walser en Kafka; een analyse van Seelenarbeit of Das Schwanenhaus zou dat vermoedelijk bevestigen. Het belang van Selbstbewusstsein und Ironie ligt vooral hierin dat Walser tot een zinnige differentiëring van het ironie-begrip komt, al is de fundering daarvan in sommige opzichten twijfelachtig.

Walser start zijn onderzoek in het laatste decennium van de achttiende eeuw, bij de romanticus Friedrich Schlegel. Die debuteerde in 1797 met een studie over de ‘moderne poëzie’ (dat was voor hem de poëzie vanaf Dante), waarin hij ‘het objectieve’, het bovenindividuele als belangrijkste literaire kwaliteit propageert. Goethe zou dat ‘Griekse’ niveau al bereikt hebben in Wilhelm Meisters Lehrjare (1795). In het verlengde daarvan pleit Schlegel ook voor een grotere openbaarheid in het maatschappelijke leven, voor de vorming van een publieke opinie. Voor zich zelf en zijn broer August Wilhelm zag hij een centrale rol als opinievormer weggelegd; zij wilden niets minder dan de ‘kritische dictators’ van Duitsland worden. Dat kritiek en dictatuur maar moeilijk verenigbaar zijn, daarvoor hadden de hemelbestormende broers die de morele revolutie predikten maar de Franse verafschuwden geen oor - wat voldoende zegt over het abstracte karakter van die moraal.

Gifbeker

In Kritische Fragmente, eveneens uit 1797, spreekt Schlegel het eerst over ironie. Ondanks alle meerduidigheid is zoveel zeker: ironie is een middel ter relativering, en wel zeer radicaal. Het begrip verwijst naar een geestelijke toestand waarin geen enkele verplichting meer wordt geaccepteerd, waarin men aan niets concreets, geen enkele positie, geen enkele keuze, zelfs geen enkele deugd meer gebonden is. Die ironie-opvatting zegt Schlegel te baseren op het werk van Socrates en - dichter bij huis - dat van Fichte. Martin Walser toont echter aan dat dat onhoudbare annexaties zijn.

Martin Walser

Socrates' relativisme was namelijk geenszins absoluut. Hij volgde zijn ‘innerlijke stem’ in morele aangelegenheden juist zo radicaal dat hij zich liever ter dood liet veroordelen dan te doen of zijn neus bloedde. Socrates' ‘tragische ironie’ (de term is van Hegel) was strikt negatief: een methode om in al ‘het positieve’, in alle klakkeloos geaccepteerde meningen de onhoudbare elementen op te sporen. Dat negativisme had dus allesbehalve tot doel zich aan elke verantwoordelijkheid te onttrekken; dat maakte Schlegel er alleen maar van. Met Hegel kan men Socrates' veroordeling dan ook in zekere zin terecht noemen: hij wilde immers dat iedereen zelf de verantwoordelijkheid voor zijn daden op zich nam in plaats van slaafs de stem van het orakel te volgen. Dat Schlegel zich bij de ontwikkeling van zijn ironie-begrip eveneens ten onrechte op Fichte beroept toont Walser aan in een uitvoerige reconstructie van de argumentatielijnen in diens Wissenschaftslehre (1794). Daaruit blijkt dat Fichte net als Socrates uit was op een afbraak van alles wat mensen ongezien geloven en aanbidden. Het ‘niet-ik’ heeft voor Fichte slechts in negatieve zin realiteitswaarde - de term zegt het al - namelijk voor zover het het ik doet lijden, voor zover het de handelingen van het ik beperkt. Het gaat hem om de aanval ‘op het Ding an sich, of dat nu God, staat of universum heet, om de copernicaanse wending weg van alles en naar niets dan zichzelf, en wel omwille van de moraal’, dat hebben de beide ik-filosofen in de woorden van Walser gemeenschappelijk. (Niet alleen Socrates' gifbeker, ook het beroepsverbod dat Fichte in 1799 van de universiteit van Jena kreeg kan men dan ook logisch noemen.) Maar juist voor dat morele aspect had Schlegel geen oog. Dat had hij wel voor het transcendentale karakter van Fichtes filosofie, voor de eis dus dat elk denken begeleid moet worden door het bewustzijn van dat denken. Uit dat transcendentale destilleert Schlegel de beroemde romantische des-illusioneringstechniek: bij het schrijven steeds erbij zeggen dat je ‘maar’ schrijft, dat je geen enkele aanspraak op objectiviteit of waarheid wilt maken.

Robert Walser

Zuiver vegeteren

Zo'n superieure, boven alle maatschappelijke tegenstellingen zwevende houding noemde Schlegel ironisch; ze kwam hem als verleidelijk en nastrevenswaardig voor. De hoogste vorm van leven, ja ‘het eigenlijke principe van de geestelijke adel’ zag hij ten slotte in ‘niets dan een zuiver vegeteren’. En dat nog maar nauwelijks na zijn pleidooi voor ‘het objectieve’ in de literatuur en zijn terechte en belangwekkende kritiek op het ontbreken van een burgerlijke openbaarheid in Duitsland.

Thomas Mann
(Tekening: David Levine)

Beknopter dan bij Schlegel en Fichte analyseert Walser de alleszins kritische ironie-opvattingen van onder meer Novalis, Jean Paul, Hegel en Kierkegaard. Die beperking heeft te maken met het feit dat die kritische, ‘socratische’ ironie in de twintigste eeuw zeldzaam is geworden. Bepalend voor de eigentijdse opvattingen over ironie is volgen Walser niet het werk van Robert Walser of Kafka, maar dat van Thomas Mann. Diens ironiebegrip sluit zijn inziens haarscherp aan bij dat van Schlegel. Die overeenkomst probeert Walser aannemelijk te maken door een analyse van Tonio Kröger (1903), een novelle die ook volgens Mann-specialisten al een groot deel van de problematiek van zijn latere oeuvre bevat: zwevend tussen kunstenaar en burger, idealist en realist voelt Kröger

[p. 37]

zich nergens thuis. De kunstenaars vinden hem vanwege zijn rijke komaf maar ‘burgerlijk’, en voor de burgers is hij te ‘artistiek’. Dat zijn Krögers identiteitsproblemen; blijkens talloze uitspraken in de Betrachtungen eines Unpolitischen zijn het ook enige tijd die van Thomas Mann geweest.

Walsers kritiek op deze problemen is scherp en spottend. Hij spreekt van luxeproblemen die alleen maar kunnen zijn uitgebroed door iemand die bovenmatig is bedeeld met de materiële zegeningen van de rijke burgerij. Wat Mann in de Betrachtungen ‘oprechte ironie’ noemt, komt volgens Walser neer op het principe om nooit voor iets te kiezen, om het links noch rechts, bij kunstenaar noch burger uit te houden en zich nooit anders dan ‘neutraal’ toeziend in een vaag midden op te houden. Ironie staat in Manns eigen woorden voor een ‘zedelijke houding’ die zich niet wenst te binden en die ‘er verre van verwijderd (is) zich serieus en actief in dienst te stellen van het wenselijke en het ideale’ - maar dat, becommentarieert Walser, was van Socrates tot Kierkegaard nu juist de functie van ironie. Thomas Mann heeft in zijn visie steeds alleen maar de maatschappelijke afzijdigheid en onverantwoordelijkheid gecultiveerd.

Is die kritiek terecht? Ik moet toegeven dat ik dat aanvankelijk voetstoots aannam. Mann behoort namelijk tot schrijvers die me altijd betrekkelijk onverschillig hebben gelaten, Walsers proza daarentegen bewonder ik. Die vooringenomenheid zal er wel de oorzaak van zijn geweest dat ik een aantal zeer zwakke punten in dit deel van Walsers betoog over het hoofd zag. Om te beginnen is het een ontoelaatbare gewelddaad om Manns hele literaire oeuvre te herleiden tot nauwelijks meer dan de expliciete intentie van een van zijn eerste boeken. En verder kan men zijn politieke en maatschappelijke visies uit 1918 (al zegt Walser er nergens bij dat de Betrachtungen uit dat jaar stammen) toch moeilijk als dé uiteindelijke visie van Mann beschouwen. Vanaf het einde van de jaren twintig heeft Mann zijn onpolitieke houding immers laten varen en ondubbelzinnig partij gekozen tegen de fascistische dreiging. Over die veranderingen doet Walser echter uitsluitend lacherig; volgens hem heeft Mann de Betrachtungen ook nooit herroepen. Ik weet niet of dat waar is, maar belangrijk is het geenszins: zijn hele latere houding is immers zo'n weerlegging.

Waarom negeert Walser die dan volledig? Vermoedelijk om zijn onderscheid tussen de schepper van ironische figuren en de schrijver van ironische literatuur stevig te verankeren. Op zich zelf is dat een belangrijk onderscheid; aan ironische figuren (zeg maar: apolitieke, opportunistische egoïsten) is er tegenwoordig geen gebrek, zij het vooral buiten de literatuur. Thomas Mann moet in elk geval ontoelaatbaar gekleineerd worden om hem in die rol te wringen.

Die depreciatie was trouwens ook helemaal niet nodig om de stijl van bewonderde schrijvers als Robert Walser en Kafka kritisch-ironisch te mogen noemen. Want daar is het Walser om te doen: hij wil laten zien dat de socratische ironie bij deze schrijvers voortleeft. Het laatste deel van Selbstbewusstsein und Ironie bestaat dan ook logischerwijs uit een analyse van die ironische stijl. Dat gebeurt in hoofdzaak aan de hand van Jakob von Gunten en Die Verwandlung. Ik zal me beperken, en wel, gezien de toenemende belangstelling voor Robert Walser in ons land, tot het eerstgenoemde boek.

Bediendenschool

Jakob van Gunten speelt in een bediendenschool, Benjamenta geheten, die de leerlingen een puur negatieve (dus uitsluitend door onderdanigheid aan de autoriteiten gekenmerkte) identiteit moet verschaffen. Maar dat stelt Robert Walser niet eenvoudigweg als slecht en ellendig voor, als iets waartegen gewaarschuwd moet worden uit naam van de christelijke beschaving of de toekomst van de jeugd. Nee, Robert Walser laat Jakob die gewenste negatieve identiteit bevestigen: ‘Ik veracht mijn hele denkvermogen’; ‘Ik veracht al het toekomstige’; ‘Het dragen van een uniform vind ik heel aangenaam, omdat ik nooit precies wist wat ik moest aantrekken’; ‘Sinds ik hier in het instituut Benjamenta ben, ben ik er al in geslaagd mezelf tot raadsel te worden’ - kortom, Walser stelt alles wat ‘normaal’ gesproken verschrikkelijk wordt gevonden als iets positiefs voor: niks geen doel, geen hoop, geen toekomst, geen verandering. En dat doet hij niet uit pessimisme of zo iets, maar alleen omdat de instituutsomstandigheden hem daartoe dwingen. Alleen in de modder krijgt Jakob lucht, niet in hogere sferen. Hij verheft tot leerprogramma om af te zien van datgene wat in de werkelijkheid de hoofdrol speelt: hoop. ‘Het principe van de hopeloosheid is het pedagogische principe van deze opvoedingsroman,’ stelt Martin Walser. Maar zodra je de kleinburgerlijke ethiek van onderdanigheid, vlijt, ontzegging en distantie handhaaft terwijl je de hoop op betere tijden zonder meer de grond inboort, ja het wegvallen van die hoop als iets begerenswaardigs voorstelt, dan werkt die ijverige bereidwilligheid je zelf als een volstrekt nietswaardige nul te zien grotesk, waanzinnig en vernietigend. Zonder die hoop dat het ooit nog wel eens allemaal in orde komt, zie je pas hoe deze werkelijkheid in werkelijkheid is.

Zelfbewustzijn is, naarmate de geschiedenis vordert, steeds meer afhankelijk geworden van het werk dat iemand verricht. Als prestatiedwang en arbeidsdiscipline - zoals in tijden van grote werkloosheid gebruikelijk - worden opgeschroefd, zal men er zich steeds pijnlijker van bewust worden dat men zelf niets te betekenen heeft. Bij Volvo Car - o, ironie van de geschiedenis - gaan ze die ‘vervreemding’ nu met straffe hand te lijf. De mentaliteit van de arbeiders moet veranderen! Daarom heeft de directie in haar goedertierenheid (en met een scheel oog naar de Japanse exportcijfers) besloten de individuele verantwoordelijkheid van de arbeiders voor de produkten te vergroten. Ze moeten zich meer bij het werk betrokken voelen. De fabriek moet niet meer een stukje van hun leven zijn, maar hun hele leven! Diploma's en onderscheidingen liggen in het verschiet. Dat klinkt menslievend. Maar het is een dreigement. Wie zich niet volledig uitvlakt in dienst van het bedrijf kan oprotten. Collegialiteit houdt voortaan de verplichting in elkaar te controleren. Zoals zoveel meer had Kafka's ironie ook dat voorzien: in Das Schloss - dat anonieme doolhof van de macht - krijgt K. die twee halfdebiele ‘assistenten’ ook alleen maar toegewezen om hem hinderlijk op de vingers te kijken.

Tegen de ironische manier waarop tegenwoordig socialistische en humanistische thema's worden waargemaakt, is een kritische ironie à la Kafka of Robert Walser een ontnuchterende en tegelijk vrolijk stemmende remedie. Martin Walser demonstreert dat in zijn romans en toneelstukken. In Selbstbewusstsein und Ironie traceert hij de intellectuele voorgeschiedenis van zijn schrijverschap.

■