Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 34]

Luigi Pirandello en zijn Chinese puzzel
De bizarre geschiedenis van Mattia Pascal

Wijlen Mattia Pascal door Luigi Pirandello Vertaling: Jenny Tuin Uitgever: Peter van der Velden, Italiaanse Bibliotheek, 162 p., f35, -

Cok van der Voort

In een novelle uit 1905, De verrassingen van de wetenschap, vermeldt de ik-figuur, auteur van beroep, dat zijn roem zelfs is doorgedrongen tot in het kleinste gehucht, ‘omdat men’ - zo zegt hij - ‘in een krant een of ander artikel heeft gelezen over mij en over een van mijn boeken, waarin een man voorkomt die twee maal sterft’. Deze opmerking is een ondubbelzinnige verwijzing naar de roman Wijlen Mattia Pascal, waar de verteller zich in de premisse met nagenoeg dezelfde woorden richt tot de lezer: ‘...op het ogenblik (en God weet hoe het me verdriet) ben ik gestorven, ja, al twee maal, maar de eerste keer bij vergissing, en de tweede... dat zult ge horen.’

Hierna volgt dan de bizarre geschiedenis van Mattia Pascal, bibliothecaris in Miragno, een dorpje in Ligurië, die na de zoveelste ruzie met vrouw en schoonmoeder besluit naar Amerika te vertrekken. Toevallig komt hij terecht in het casino van Monte Carlo, waar hij een enorm kapitaal in de wacht sleept. Vervolgens leest hij in de krant het bericht van zijn eigen dood: in Miragno is een lijk gevonden waarin men, hoewel het reeds in verregaande staat van ontbinding verkeerde, toch het lichaam heeft herkend van Mattia Pascal, die al een paar dagen spoorloos was. Met een schok beseft Mattia dat deze vergissing hem de mogelijkheid biedt een nieuw leven te beginnen, waarin hij volkomen vrij zal zijn. Hij kiest een andere naam, Adriano Meis, en na een jaar van reizen neemt hij zijn intrek in een pensionnetje in Rome. De vermeende vrijheid begint zich nu echter tegen hem te keren, omdat steeds weer blijkt dat hij zonder wettige papieren eigenlijk geen vin kan verroeren: hij wordt verliefd en kan niet trouwen, hij wordt bestolen en kan de dader niet aangeven, hij wordt publiekelijk beledigd en kan niet duelleren. Ten slotte besluit hij zelfmoord te plegen als Adriano Meis, en naar Miragno terug te gaan als Mattia Pascal. Daar blijkt echter dat zijn vrouw hertrouwd is en dat er voor hem geen plaats meer is in het leven van de anderen, zodat hij zich gedwongen voelt voortaan de rol van de dode te blijven spelen; hij bezoekt zijn eigen graf en wanneer hij op straat gevolgd wordt door een dorpsgenoot die hem nieuwsgierig vraagt naar zijn identiteit, antwoordt hij weifelend: ‘Wel, beste man... ik ben wijlen Mattia Pascal.’ In deze hoedanigheid schrijft hij vervolgens zijn autobiografie, waarmee we - chronologisch gezien - weer terug zijn bij het begin van het verhaal.

Luigi Pirandello

Gespleten persoonlijkheid

Wijlen Mattia Pascal, geschreven in 1904, is de derde roman van Luigi Pirandello, de Siciliaanse schrijver die wereldberoemd is geworden, vooral door zijn toneelwerken. Toch kan - zonder afbreuk te willen doen aan het ongetwijfeld baanbrekende werk dat hij als toneelschrijver heeft verricht, gezegd worden dat de meeste vernieuwingen die men aantreft in de toneelstukken in de kiem al aanwezig zijn in de essays, de romans, en niet te vergeten de honderden novellen, die merendeels het licht zagen voordat Pirandello zich, rond de Eerste Wereldoorlog, vooral op het toneel ging toeleggen. Ook Wijlen Mattia Pascal, ofschoon behorend tot de beginperiode van de auteur, beschikt reeds over vele typische Pirandelliaanse constanten.

Trouwens, men kan bij Pirandello wel spreken over een chronologische - maar niet zozeer over een artistieke beginperiode: zijn werk vertoont geen stijgende lijn naar het meesterwerk, maar is veeleer te beschouwen als een Chinese puzzel, waar met dezelfde elementen steeds nieuwe combinaties worden gemaakt, en dat geldt zowel voor de thematiek als voor de personages die ‘komen en gaan’, zoals de criticus Giovanni Macchia zegt; ‘ze stappen uit een novelle en betreden een roman, ze verlaten de roman en komen terecht in een essay en, nog niet tevreden, ...wagen ze zich op de krakende plankieren van het toneel’.

Zo zien we Mattia Pascal van de roman overstappen naar bovengenoemde novelle, om hem twaalf jaar later nogmaals terug te vinden als Liolà in het gelijknamige toneelstuk; maar ook de thematiek van de gefrustreerde kleine burger die vlucht naar een beter leven, waar hem de ontgoocheling wacht zodat hij gedwongen is voortaan een rol te spelen, duikt overal op in het werk van Pirandello. Het meest in het oog springende element is echter de gespleten persoonlijkheid van de personages die vaak, net als bij Mattia Pascal, benadrukt wordt door een dubbele naam; het wemelt van de figuren met twee en zelfs drie namen, al naar gelang de situatie waarin ze verkeren: in het toneelstuk Zoals eerst, beter dan eerst zien we bij voorbeeld een vrouw die Fulvia wordt genoemd door haar echgenoot en Flora door haar minnaar, terwijl ze tegenover haar dochtertje de rol moet spelen van stiefmoeder onder de naam Francesca; en in Mevrouw Morli, een en twee, wordt de oorspronkelijke naam van de vrouwelijke hoofdpersoon, Evelina, ‘gespleten’ in Eva en Lina, respectievelijk voor haar rol als brave echtgenote en voor de droomwereld waarin ze vrij kan zijn.

Marionetten-theater

Deze dubbelheid, dit gebrek aan een eigen identiteit, dat Pirandello op geheel eigen wijze gestalte weet te geven, is natuurlijk typerend voor de hele tijdgeest rond de eeuwwisseling: de objectieve waarheden en het blinde vertrouwen in de wetenschap - zo kenmerkend voor de positivistische maatschappij - maken plaats voor de theorieën van het relativisme en het onderbewuste, en op het gebied van de literatuur veranderen de ‘held’ en zijn daden in de ‘man zonder eigenschappen’, die in plaats van vastberaden te handelen zijn hersens pijnigt met ingewikkelde gedachten; hierop wordt ook gezinspeeld door de filosofisch onderlegde pensionhouder wanneer hij, in een gesprek over het marionettentheater, tegenover Adriano Meis verklaart: ‘Als er op het hoogtepunt, juist wanneer de marionet die Orestes voorstelt zich gereedmaakt om de dood van zijn vader op Aegisthus en zijn moeder te wreken, als er op dat moment een scheur in de papieren hemel van de poppenkast zou ontstaan, wat zou er dan gebeuren? ...Orestes zou verschrikkelijk van de wijs raken door dat gat in de hemel... en de moed zou hem ontzinken. Kortom Orestes zou Hamlet worden.’

Ook Mattia Pascal is een ‘man zonder eigenschappen’ die ten slotte, als iedere zekerheid hem is ontnomen, grijpt naar het laatste wapen dat hem rest, namelijk het woord, waarmee hij vertelt en filosofeert. Dat de roman, ondanks het veelvuldig filosoferen, waardoor Pirandello vaak het stempel krijgt opgedrukt een uiterst cerebraal auteur te zijn, toch prettig leesbaar blijft is deels te danken aan de ironische humor waarmee de ik-verteller zich zelf en zijn wereld bekijkt, maar ook, en niet in de laatste plaats, aan

Vervolg op pagina 37