Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 30]

Er zit geen schot in de wereld
De opgegeven illusies van Rutger Kopland

Dit uitzicht door Rutger Kopland Uitgever: Van Oorschot, 42 p., f14,50

Rob Schouten

Wie de poëzie van Rutger Kopland vanaf het begin gevolgd heeft, zal daar ongetwijfeld een ontwikkeling in aantreffen. Het psychologisch realisme van zijn eerste bundels, waarin de alledaagse gevoelens van de mens centraal staan, die men van oudsher niet verheven genoeg achtte voor poëzie, maar die, net als de alledaagse feiten van de neorealisten (Barbarber, Gard Sivik) in de jaren zestig wel poëziewaardig werden bevonden, dat psychologisch realisme nam aanvankelijk vooral de vorm van ironische anekdotiek aan. De alledaagsheid werd op een alledaagse manier verteld. Het ging veel over de onmacht van de mens om zijn gevoelens te beschrijven en de troost die ondanks alles in de natuur gevonden kon worden. Koplands poëzie deed vooral dienst als remedie tegen de klinische wereld.

Maar stilaan werd zijn poëzie strakker. Omstreeks Een lege plek om te blijven verdween de ironie en restte vooral de onmacht. De gedichten in zijn voorlaatste bundel Al die mooie beloften waren verstild en soms abstract. Ze gingen niet op ‘eenvoudige’ wijze over gevoelens maar vooral over de moeilijkheid die te beschrijven. De poëzie was geen remedie meer maar een lichte ongesteldheid.

Kopland heeft altijd de nadruk gelegd op de eeuwige gevoelens die standhouden, op het nieuwe dat al oud is, op de wederkeer aller dingen en de daarmee samenhangende dubbelzinnigheid van alles. Het gestotter, de zelfherhaling van de wereld werd in zijn verzen prachtig vormgegeven. Enjambementen, waardoor regels in de volgende regels in hun tegendeel verkeerden, in elkaar overlopende zinnen, herhaling van zinsdelen; het gaf allemaal de onmacht en dubbelzinnigheid van taal weer.

Toen het probleem van de beschrijving van de psychische werkelijkheid steeds ingewikkelder werd en daarmee ook de gedichten, nam Kopland in Al die mooie beloften een verslag ‘Over het maken van een gedicht’ op, waaruit niet alleen blijkt hoe consciëntieus, zoekend en tastend hij zijn poëzie schrijft, maar vooral dat hij met zijn lezers in contact wilde blijven. Zijn toegenomen duisterheid had die verklaring nodig.

Dat alles stemt wel ongeveer overeen met mijn ervaring. Totaan Een lege plek om te blijven had ik geen moeite om van zijn thema's in de schil van een voorbeeld, een verbeelding of een verhaal, te genieten, maar in Al die mooie beloften stelde hij me voor veel raadsels. Je moest steeds beter lezen en werd toch steeds minder wijs uit de bedoeling van zijn gedichten. Dat intrigeerde en irriteerde tegelijkertijd. Het was een soms wat wanhopige bundel, waarin vooral gezocht werd: naar God, naar een vrouw in een schilderij, zelfs naar onderwerpen voor een gedicht, naar de oorzaak en essentie der dingen ten slotte.

Pessoa

Koplands eerste bundel Onder het vee begint met het gedicht ‘Een psalm’, waarvan de eerste regels luiden: ‘De grazige weiden de rustige wateren / op het behang van mijn kamer / ik heb geloofd als een bang kind / in behang.’ Ik heb geloofd in illusie, zou je Kopland op dat moment kunnen samenvatten. In zijn nieuwste bundel Dit uitzicht is Kopland, wiens gedichten zo vaak de cirkelgang van het leven beschrijven, teruggekeerd bij zijn eerste regels. Wat heeft hij inmiddels ontdekt? Dat het wezen van de natuur en de mens waarnaar hij zocht niet bestaat! Vooraan in Dit uitzicht heeft de dichter een gedicht opgenomen van Pessoa's heteroniem, Alberto Caeiro, met de regels: ‘Want de Natuur heeft geen binnen; / Anders was zij geen Natuur.’ Ik heb enige tijd over deze woorden moeten nadenken, maar ik geloof dat ik er achter ben. Ze willen zeggen dat de Natuur zélf het binnen, haar natuur is, en dat ‘het binnen van de Natuur’ een tautologie is voor: de aard der dingen is de aard der dingen. De vraag naar de betekenis van de natuur en het menselijk leven is zodoende zinloos geworden.

Rutger Kopland, foto Herman Selleslags

Het eerste gedicht in Dit uitzicht is het titelgedicht van de vorige bundel Al die mooie beloften en een commentaar op álle eerdere poëzie van Kopland met haar vragen en illusies. De eerste regels sluiten aan bij de beginregel van ‘Een psalm’:

‘De grazige weiden, de stille wateren,
ik heb ze gezocht en inderdaad
gevonden, ze waren nog mooier
dan mij was beloofd,
prachtig.’

Nu het paradijs uit psalm 23 gevonden is, kan Kopland twee kanten uit, terug naar zijn vroegere anekdotische poëzie of vooruit in steeds groter wordende abstractie om met een al scherper mesje zijn gevoelens te schillen. In Dit uitzicht doet hij voorlopig beide. Er staan gedichten op praattoon in, als ‘De landmeter’ met de beginregels:

‘Het is niet alleen onverschilligheid, in zekere zin
is het misschien zelfs wel liefde die hem dwingt,
er is geen paradijs zonder rentmeester.’

maar ook heel erg ingedikte, geconcentreerde verzen als ‘In de bergen I’:

‘Het is er, het tot tranen toe bijna bewogene,
even als je ogen een spoor volgen,
langs een helling dalen en
dalen en uitkomen
in een gehucht,
verlaten.
Die roerloosheid.’

Ondanks het verschil in toon gaat het echter toch steeds om dezelfde observaties. Wat ‘De landmeter’ betreft; na veel passen en meten kan tevreden vastgesteld worden: ‘Het is heel helder om hem heen, alles is waargenomen.’ Gedichten met beroepen en bezigheden in de titels worden graag voor immanent gehouden. De landmeter staat voor de dichter, het landschap dat hij wil meten voor het gedicht. Is hij dat ook bij Kopland? Wel en niet, geloof ik. ‘Zijn utopie is de kaart, niet de wereld’ wordt er gezegd. Nee, dan is hij het niet - hij is misschien wel een dichter, maar geen Kopland. Hij hoort er ook niet echt bij, in dat paradijs. Hij is wat hij beschrijft en zijn doel is het gedicht, meer niet. Maar hij is het (misschien onbewust) toch ook wel, want Koplands poging om tot de Natuur met een hoofdletter door te dringen kan, volgens het motto van Caeiro, ook niet veel meer zijn dan

[p. 31]

het constateren en inventariseren van de realiteit; de wereld is de kaart.

Vicieuze cirkel

Een zelfde identiteitsgedachte, maar dan tussen psychisch landschap en fysiek landschap ligt ten grondslag aan het eerste gedicht uit ‘In de bergen’. Met ‘het tot tranen toe bijna bewogene’ zit je nog in de emotionele sfeer. Het is er, het bijna ontroerde gevoel. Dan gaat het bergafwaarts (zoals het ook met de lengte van de regels bergafwaarts gaat) en blijft de blik ten slotte rusten op een leegstaand dorpje in het dal. Kennelijk is de roerloosheid daarvan de aanleiding voor het in de eerste regel beschreven gevoel, maar natuurlijk was het ‘bijna bewogene’ daarin ook al het roerloze dorpje. Het dorpje is er, en de dichter voegt aan haar bewegingloze uiterlijk zijn innerlijke besef toe, dat het bijna beweegt (maar bijna bewegen is tenslotte net zo min bewegen als helemaal niet bewegen). Zijn veronderstelling is identiek met zijn gevoel. Zoals hij de dingen ziet, zo zijn ze.

Het is allemaal oneindig gecompliceerd, als je erover probeert na te denken, maar aan de andere kant ook weer doodeenvoudig en van alle tijden. Hoewel de gedachte van de natuurlijkheid der natuur, behalve in het motto, niet expliciet wordt uitgesproken in zijn gedichten, keert Kopland er in ieder gedicht op terug. In ‘Drentse A’ beschrijft hij hoe de rivier van die naam iets nieuws probeert te bedenken, een andere loop te volgen, terug te keren naar zijn oorsprong, maar zij kan dat uiteraard niet want voor en achter is zij altijd dezelfde. Een rivier is een rivier en niets meer dan dat. Zo is het ook met het leven; er is niets nieuws onder de zon. Het leven is het leven, de betekenis van de dingen is wat ze zijn en er is weinig kans op dat het ooit anders zal worden.

In Dit Uitzicht legt Kopland erg de nadruk op het inzicht dat de metafysica niet bestaat, dat alles toevallig is en dat er geen veranderingen mogelijk zijn. Tja, een nieuwe gedachte is het natuurlijk niet, wat dat aangaat beantwoordt het feilloos aan het eigen inzicht dat er niets nieuws bestaat. Prediker, Empedocles en dichter bij huis ‘Caeiro’ waren ook al tot die conclusie gekomen.

Dat Koplands poëzie, krachtens haar eigen inzichten niet nieuw kan zijn en het steeds over dezelfde dingen heeft, bemoeilijkt enigszins de waardering van zijn gedichten. Hij zegt het zelf in ‘Commentaren’:

‘Het al zo vaak hebben gezegd,
zoveel pogingen al hebben gedaan
en ontdekt hebben dat
het niet was gelukt.’

Ik merkte aan mijn eigen reacties op Dit uitzicht (je moet de bundel langzaam en steeds opnieuw lezen) dat de ene keer de vicieuze cirkel waarin gedachten en gedichten draaien, de onoplosbaarheid van de gestelde problemen me flink irriteerde, maar dat dezelfde dingen me een volgende keer als grote wijsheid troffen. Laat ik bij deze afwisselende indrukken overigens onmiddellijk aantekenen dat Kopland nog steeds treffende observaties in huis heeft, zoals deze ontroerend berustende in het eerste kwatrijn van ‘Vertrek van dochters’:

‘Ze moesten inderdaad gaan, ik had het gezien
aan hun gezichten die langzaam veranderden
van die van kinderen in die van vrienden,
van die van vroeger in die van nu.’

Al moet ik bekennen dat de veralgemeniserende variatie op regel drie van regel vier de beeldende kracht mijns inziens weer geen goed doet. Koplands poëzie is de laatste tijd kaler en filosofischer geworden. Hij lijkt enigszins op weg te zijn naar de poëzie, zoals die door mensen als Kouwenaar en Faverey geschreven werd. Dat is een interessante ontwikkeling. Faverey daalde uit het autonome hooggebergte van zijn dichterschap langzaam af naar de lezer, Kopland beklimt vanuit zijn warme, menselijke poëzie langzaam de heuvel naar hermetische poëzie. Kennelijk bevredigen beide standpunten op den duur niet. Taal kan noch de werkelijkheid beschrijven noch alleen zich zelf zijn. Je zou soms gaan denken dat taal alleen maar illusies kan scheppen. Die illusies heeft Kopland, geloof ik, een beetje opgegeven.

De wijsheid van zijn gedichten stemde me al met al een beetje moedeloos. Zijn ‘uitzicht’ is dat van een aan een rots gebonden Prometheus die moet toezien dat er geen schot in de wereld zit. Zijn landschappen lijden onder de uitzichtloosheid van degene die ze ziet. In het bijbelboek Richteren of all places staat een vechtlustige tekst die ik Kopland zou willen toeroepen: ‘Wij hebben het land gezien en zie, het is zeer goed. En gij blijft stilzitten! Talmt niet met optrekken om het land in bezit te gaan nemen.’ Maar hij hoeft niet te luisteren natuurlijk.

■