Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 26]

De onbevangen kritieken van F. Bordewijk
Een keuze uit zijn letterkundige kroniek in het Utrechts Dagblad

Kritisch proza door F. Bordewijk Uitgever: Bzztôh, 248 p., f49,90

Maarten 't Hart

Nadat eerder al bij Bzztôh een erg mooi, maar eveneens ook wel erg duur, deel Fantastische vertellingen van Bordewijk verscheen, heeft de uitgeverij in dezelfde dure uitvoering nu een bloemlezing gebracht van het Kritisch proza. Bordewijk verzorgde, zo vernemen wij in het nawoord van Dirk Kroon, van maart 1946 tot januari 1955 een letterkundige kroniek in het Utrechtsch Dagblad. In totaal zijn er door de erven Bordewijk 152 kronieken ter beschikking gesteld. Daaruit selecteerde Kroon negenenzeventig stukken voor deze bloemlezing. Van deze negenenzeventig zijn er maar liefst negen aan Vestdijk gewijd, zes aan Achterberg en verder nooit meer dan drie aan verschillende andere figuren, waaronder niet alleen oudere schrijvers zoals Couperus, Emants en Van Oudshoorn, maar ook Gerard Reve, W.F. Hermans, en Harry Mulisch.

Aan deze kritieken vallen een paar dingen dadelijk op. Ze zijn alle heel voornaam, gedistingeerd bijna geschreven, met een veelvuldig gebruik van het plechtige woord ‘reeds’, en ze vertonen geen spoor van het bij toch zoveel critici gebruikelijke ressentiment. Terecht zegt Bordewijk zelf daarover: ‘Sommige critici zien in het te hunner beschikking staan van de kolommen allereerst een kans om verzuurdheid en neidigheid te spuien.’ En hij voegt daar, haast profetisch, als je hedendaagse critici als Willem Kuipers en Ab Visser bezig ziet, aan toe: ‘Dat hier het beruchte ressentiment achter steekt van wie zichzelf voor het niet geslaagd of niet algemeen gewaardeerd houdt, ligt voor de hand. Nu komt jaloezie overal voor. Maar outsiders kunnen zich eenvoudig geen voorstelling maken van de mate van verziekt en vergiftigd zijn der atmosfeer die scheppende, reproducerende en kritische kunst omhult.’

F. Bordewijk

Van Schendel

Bordewijk behoorde tot die zeldzame critici die niet met van tevoren vaststaande normen de nieuw uitgekomen werken beoordeelde. Hij probeerde uit elk werk de normen te distilleren die dat werk zelf stelde, en toetste daaraan of het geslaagd mocht heten. Dat bracht met zich mee dat hij de waarde van ongebruikelijke verschijningen voor de Nederlandse literatuur als De avonden van Gerard Reve en De tranen der acacia's dadelijk inzag. Dat hij zich ten aanzien van De ondergang van de familie Boslowits vergiste, pleit in zekere zin voor hem. Onfeilbaar was hij niet, maar hij was eerlijk, nuchter, persoonlijk, wars van gewichtigdoenerij en dat hij ook wel eens iets voor onsterfelijk verklaarde dat het in onze ogen niet meer is - zo verklaarde hij over het werk van Schmidt-Degener dat het ‘zal blijven bestaan zolang de Nederlandse taal zal leven’ - ach, wie zal hem dat kwalijk nemen. Echt vergist heeft hij zich toch maar zelden; slechts de betekenis van Harry Mulisch is hem vanaf het begin ontgaan.

Ik moet zeggen dat het een groot genoegen was, dit voor mij onbekende Kritische proza te ontdekken. Bordewijk was mijn eerste grote literaire liefde en die liefde is - na zoveel jaar - alleen maar groter geworden nu ik zie dat hij over allerlei Nederlandse schrijvers en dichters net zo dacht als ik. Zo vond hij, in 1946, Ierse nachten van Vestdijk ‘kortweg gezegd een pracht van een boek’. En zo schreef hij, lang voordat Hermans zei dat Van Schendel niets waard is, al in 1947 dat Arthur van Schendel ons na zijn debuut eigenlijk nooit meer verrast heeft. Terecht merkt hij op dat Van Schendel ‘de fout van een hypertrofie der kuisheid’ bezat. Van Schendel, aldus Bordewijk, ‘was preuts, en dat is geen deugd meer.’ Hij hekelde de ‘naar het ouderwetse neigende verhaaltrant’, hij moppert over ‘iets vaags en mistigs’ in zijn boeken, en merkt op dat ‘Van Schendel met de gestyleerde dialoog niet goed raad wist’. Regelmatig verbaast Bordewijk zich over het gunstige oordeel dat Ter Braak had over Van Schendel en tot tweemaal toe suggereert hij dat Ter Braak in feite helemaal niet zo bijzonder op Van Schendel gesteld was, en ons in dit opzicht eigenlijk voor de gek hield. Ook probeert hij psychologisch te verklaren waarom Ter Braak dat zou hebben gedaan.

Over Ter Braak schreef hij dat hij leek op Busken Huet, ook in dit opzicht dat ‘hun toch het eigenlijke vermogen scheen te ontbreken anderer letterkundig werk tot de bodem te peilen; men kan althans zeggen dat het instinctief aanvoelen van het esoterische in het kunstwerk bij hen nogal eens verstek liet gaan’. Toch is hij verder in veel opzichten zeer over Ter Braak te spreken al neemt hij het hem, als Van Oudshoorn-bewonderaar, uiteraard zeer kwalijk dat Ter Braak zulke onzin over de schepper van Tobias en de dood heeft geschreven. Toch vraag ik mij af of Bordewijk, als hij nu nog leefde, nog steeds zoveel waardering voor Ter Braak zou hebben. Ik zelf kan in ieder geval niet de minste waardering meer opbrengen voor de kille schittering van zijn paradoxen.

Ook het oordeel van Bordewijk over Multatuli komt mij heel wat reëler voor dan datgene wat men heden ten dage weer over hem hoort. Volgens Bordewijk had ‘Multatuli wel een dichterlijke aanleg, doch hij bedierf zijn werk door teveel retoriek’, en hij zegt ook - en ik zeg het hem na - dat de Max

[p. 27]

Havelaar ‘als geheel zeker niet ten volle geslaagd mag heten, ook niet in zijn opwindendste gedeelten die ons ten beneveling schenken (vooral indien wij jong zijn) gelijk champagne doet, maar tot blijvende ontroering het vermogen missen’. Elders zegt hij over Multatuli dat deze ‘ondanks geniale eigenschappen daarnaast ook een ietwat enghartige natuur’ bezat, en nog weer ergens anders merkt hij op: ‘Was Multatuli een genie? Mijn antwoord is: geenszins. Hij was zelfs een éclatant voorbeeld van wat nooit genie genoemd kan worden. Bij het genie spreekt niet de persoon, maar het werk. Bij Multatuli spreekt de persoon altijd en het werk te zelden Multatuli is aanhoudend vervuld van zichzelf.’

Dat zijn stoutmoedige opmerkingen, maar volgens mij evenmin onjuist als zijn opmerking: ‘Voor Mok en Gomperts heeft men respect, doch ook niet meer dan dat.’

Bordewijk durfde het ook aan om poëzie te bespreken. Wel geloof ik dat hij voor poëzie iets minder oog had dan voor proza, maar hij heeft de betekenis van Achterberg en Vroman toch aanstonds onderkend, en hij schreef bijzonder aardig over het werk van Vasalis, terwijl hij - iets dat zeker toen heel bijzonder was - de dichter Vestdijk nog stelde boven de romancier. Hij beschouwde Johan Andreas Dèr Mouw als ‘waarschijnlijk de allergrootste dichter die ons land heeft opgeleverd’, een opvatting die zeker discutabel is. Hij was ook erg te spreken over de gedichten van Elsschot.

Hij schreef blijkbaar maar zelden over buitenlandse letterkunde. Of Kroon heeft de beschouwingen over buitenlandse literatuur weggelaten. In deze bundel vinden we slechts een bespreking van Darkness at Noon van Koestier en van Der Prozess van Kafka. Het laatste waardeerde hij bovenmate, het eerste kon niet veel genade vinden in zijn ogen. Maar over het algemeen laat hij zich maar zelden echt ongunstig uit over andermans werk; slechts Kleine mensen in een grote wereld van A. den Doolaard moest het ontgelden, en het is wel heel uitzonderlijk dat hij van een boekje van Kossmann schreef ‘het blijft geboden het geheel te verwijzen naar de gemeentelijke ophaaldienst’. Eerlijk gezegd ben ik door dit boek ook erg nieuwsgierig geworden naar de andere kritieken. Ik hoop maar dat deze zullen worden opgenomen in het Verzameld werk van Bordewijk dat over niet al te lange tijd zal gaan verschijnen.

■