Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 22]

Zoektocht tussen eskimo's
Bernlefs ijsbergen hangen in de lucht

Onder ijsbergen door J. Bernlef Uitgever: Querido, 168 p., f28,50

Jacques Kruithof

De nieuwe roman van J. Bernlef is in veel opzichten een merkwaardig boek. Dat begint al bij de titel, Onder ijsbergen, die wel erg sterk aan Onder professoren doet denken. De associatie met Willem Frederik Hermans wordt nog verstrekt bij het lezen van het verhaal.

De hoofdpersoon is een Deense rechter, Jakob Olsen geheten, die voor een onderzoek naar Groenland wordt gezonden. Daar is twee jaar eerder (de gebeurtenissen spelen zich af in 1975) een moord gepleegd, en de dader, een Eskimo of Inoek, heeft zich in de gevangenis van Kolding opgehangen. Er is een protest-comité geweest, en de zaak moet van voren af aan worden uitgezocht.

Dat is een onmogelijke opdracht, van hermansiaanse snit. Olsen, de ‘waarnemer’, beheerst de taal van de Groenlanders niet. Verscheidene betrokkenen zijn onbereikbaar: de dader ligt op het kerkhof, de tolk die bij zijn verhoren hielp, is inmiddels verdronken, zijn advocaat blijkt naar Denemarken terug gekeerd te zijn. Het dorp waar het misdrijf zich afspeelde, is verlaten, als gevolg van teruglopende visvangst; de meeste bewoners werken in de garnalenfabriek van een Deense nederzetting.

Onder zulke omstandigheden is het nauwelijks doenlijk, te achterhalen wat er twee jaar tevoren is gebeurd, en wat de beweegredenen van de veroordeelde waren. Al heel snel wordt het de rechter duidelijk dat de dorpelingen, én de man die zijn grootmoeder doodde, zich van geen misdaad bewust zijn. De vrouw werd om het leven gebracht uit religieuze motieven; bij een wet die dat strafbaar stelt, kunnen de Inuit zich geen enkele voorstelling maken.

Vaderloos

Het probleem is al even onoplosbaar en onwerkelijk als dat waarvoor een andere reiziger naar het hoge noorden zich gesteld zag; de hoofdfiguur Alfred uit Nooit meer slapen. Ging dat personage gebukt onder de taak, in de voetsporen van zijn verongelukte vader te treden, hier komt Olsen wanneer zijn vader, drieënnegentig jaar oud, sterft, tot het besef dat hij zijn leven lang voor die man in vrees en beven heeft verkeerd. Had Alfred liever musicus willen worden dan geoloog, Olsen moest rechten studeren, hoewel hij aan economie de voorkeur gaf. Zoals Alfred contrasteert met zijn reisgenoot Arne, die zich van zijn vader onafhankelijk heeft gemaakt, zo contrasteert Olsen met de ‘vaderlozen’, de onderwijzeres en de barpianist die hij ontmoet. In beide boeken is het een nagelaten geschrift dat sommige ware gevoelens onthult, maar natuurlijk te laat: daar Arnes aantekeningen, hier een brief van Olsen, die door een dorpsgenoot van de twijfelachtige moordenaar is neergestoken.

Het is uiteraard eigen aan de moderne roman, de hoofdpersoon te plaatsen in een situatie buiten zijn gewone doen, waarin de handeling bepaald wordt door reflectie, twijfel, en (veelal vergeefse) pogingen om het evenwicht te hervinden. Heeft een boek de vorm van een zoektocht of queeste, dan volgt diezelfde handeling, op vreemd terrein, op de ordeverstoring die in andere verhalen avontuur uitlokt: het sprookje, de ridderroman, enzovoorts. Een schrijver kan dat stramien zeer wel gebruiken zonder zo dicht bij Hermans in de buurt te komen als Bernlef hier heeft gedaan - het waarom is mij een raadsel. Er is nog meer merkwaardigs aan Onder ijsbergen. Bernlef geniet bekendheid als een uiterst zorgvuldig auteur, die zijn romans weloverwogen construeert. (Ik gebruik dat woord hier in waarderende zin; niet iedereen is van literaire constructies gediend.) In dit boek is bij voorbeeld de linde als motief gebruikt: er staan kamerlinden in de serre van Olsens vader, en in het Groenlandse hotel, de onderwijzeres, die voor Olsen als tolk fungeert, heeft lindegroene ogen en een dito badstofpakje; het laatste woord van de roman is ‘lindebomen’: die staan in de straat in Kopenhagen waar Olsens weduwe woont.

Het boek is heel precies gedateerd: vijf dagen, vijf hoofdstukken, vijf bedrijven - en daarom verbaast het des te meer dat de brief die Olsen van zijn vrouw ontvangt, waarin zij over het sterfbed van zijn vader vertelt, blijkens de tijdsaanduidingen al vóór zijn vertrek uit Denemarken geschreven is, en dus uit de lucht komt vallen. (Voor wie het controleren wil: zie bladzijde 47. Het verzenden van post van Denemarken naar Groenland gaat trouwens, gezien de tweede brief die Olsen nog van zijn vrouw krijgt, met bewonderenswaardige snelheid.)

J. Bernlef

Ter verduidelijking: Olsen kan de laatste uren van zijn vader niet meemaken, doordat hij in een ander werelddeel verblijft. Zo wordt het voorgesteld in het boek, in het bijzonder in de brief van zijn vrouw, en dat is voorstelbaar. Maar het is onwaarschijnlijk dat zij hem die brief schrijft alsof hij al in Groenland is, terwijl hij zich nog in Denemarken ophoudt (zoals het ook onwaarschijnlijk is, dat zij hem niets over zijn vader vertelt, wanneer hij haar na zijn aankomst opbelt).

Ambacht

Dat is een fout, waarvan ik de ernst moeilijk te taxeren vind. Lang niet elke lezer struikelt over dergelijke inconsequenties, en lang niet iedere fout legt gewicht in de schaal. Ergens wordt het woord ‘Butikstorv’ vertaald als ‘winkelplein’, wat bij het gekozen perspectief vreemd is, omdat alle aanwezige personages Deens zijn. Daar kun je je schouders over ophalen. Olsen heeft last van het poollicht, en verheugt zich ‘in een soort schemering’ die hij ‘voor het eerst in al die dagen’ ziet. Hij is pas de vorige dag gearriveerd, maar je kunt hier je schouders over ophalen.

Met die brief vind ik dat moeilijker, omdat die de orde verstoort, een belangrijke factor in de roman vormt, en dus geen slordigheid in de details kan heten (of in het typewerk en de correctie: twee keer staat er een verkeerde persoonsnaam in het verhaal over een toneelstuk dat de onderwijzeres regisseert, en dat nu juist weer als een uitgekiend ‘verhaal in het verhaal’ gemonteerd

[p. 23]

lijkt te zijn). Ik til doorgaans zwaar aan onvolkomenheden in het ambacht van de schrijver, ook al nemen de meeste lezers er geen aanstoot aan; er is nog meer in de compositie dat stoort, en dat niet zo ogenschijnlijk ‘technisch’ van aard is.

Het gaat, zoals gezegd, in Onder ijsbergen om de twijfels en overwegingen van de hoofdfiguur. Ze hangen vanzelfsprekend samen met de dood van zijn vader en met zijn hopeloze onderzoek. Toch merkt de lezer er bar weinig van. Bernlef heeft kennelijk gekozen voor een tamelijk onbewogen verteltrant: het meest volgt hij Jakob Olsen, maar van diens zieleroerselen laat hij weinig blijken. Er zijn suggesties als: ‘Jakob Olsen had het gevoel dat het belangrijkste in deze zaak niet onder woorden gebracht kon worden en zo verzwegen bleef’ - zonder dat de lezer duidelijk gemaakt wordt, hoe de waarnemer tot zijn conclusies komt.

Vergelijking

Er is bovendien de brief die in zijn hotelkamer wordt gevonden, maar die komt ook al uit de lucht vallen: van vrijwel geen enkele opmerking die hij daar maakt, zijn in het voorafgaande sporen te vinden. De flaptekst beweert weliswaar dat ‘alleen het hoognodige’ in de tekst ter sprake komt, en dat het overige ‘tussen de regels’ gelezen moet worden, maar dat is een slecht excuus. Met de beste wil van de wereld is tussen de regels niet te lezen wat in die nooit verzonden brief staat. De vergelijking met een ijsberg, waarvan het grootste deel zich onder het wateroppervlak bevindt (ook op het omslag gemaakt), houdt geen steek: dat ‘onzichtbare’ is een boek dat Bernlef niet geschreven heeft.

De slotsom moet zijn: een roman die in de lucht blijft hangen, die teleurstelt, zonder dat je kunt zeggen dat hij werkelijk slecht of vervelend is. Dat komt in hoge mate door de ruimte die Bernlef gekozen heeft, en door de Eskimo's op de achtergrond: het boek wordt in de lectuur gered door het onbekende, voor mijn part het exotische, waar het in wezen niet over gaat.

Ergens in Groenland hangt een reproduktie van Rembrandts Emmaüsgangers aan de muur: een aardige knipoog naar de lezers van Bernlefs roman De maker uit 1972. In elk geval deze lezer vindt de schrijver als maker hier niet op zijn best, en wat die overeenkomst met Hermans betreft: ‘counterfeit’ is voor dit boek een mooi, zij het slechts vreemd woord.

■