Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 20]

Een onherstelbaar subjectieve zaak?
Verdaasdonk en Mooij: twee tegengestelde antwoorden

Literatuurbeschouwing en argumentatie door H. Verdaasdonk Uitgever: Huis aan de drie grachten, f35, -
Idee en verbeelding door J.J.A. Mooij Uitgever: Van Gorcum, f24,50

Ton Anbeek

Wanneer iemand zich in gezelschap het onschuldige zinnetje ‘Maar dat is toch geen literatuur?!’ laat ontvallen, kan er een heftige discussie opbloeien: wat is nu wél, wat níét literatuur? Welke criteria gebruik je daarvoor? Bestaan er eigenlijk wel geldige criteria? Ook in de literatuurwetenschap heeft men op die hamvraag nooit afdoend antwoord kunnen geven - zodat het object van die tak van wetenschap nogal zwevend lijkt. Het tweede lid van de samenstelling literatuur-wetenschap heeft vooral de laatste tien jaar even sterk aanleiding gegeven tot verontruste vragen: gaat het wel om een ‘echte’ empirische wetenschap? En zo ja, wat zijn dan de eisen waaraan literatuurwetenschappelijk onderzoek moet en kan voldoen? Vooral in Duitsland is over dat probleem breedvoerig getheoretiseerd.

Nu zijn er niet lang geleden in Nederland twee boeken verschenen waarin op die vraag ‘Kan literatuuronderzoek wetenschappelijk zijn?’ een volstrekt tegengesteld antwoord gegeven wordt. Verdaasdonk verwerpt in zijn studie Literatuurbeschouwing en argumentatie alles wat tot nu toe als ‘wetenschappelijk’ werd gepresenteerd; Mooij probeert tot een voorzichtige verdediging van bestaand onderzoek te komen. Iedereen die zich met literatuurwetenschap bezighoudt, zal nu zijn standpunt moeten bepalen.

Banvloeken

Verdaasdonk wil in zijn trapsgewijs opgebouwde betoog een aantal dingen aantonen:

1) bij het spreken over literatuur worden sinds de zeventiende eeuw ‘en vermoedelijk sinds de oudheid’ een aantal steeds terugkerende retorische procédés gebruikt;

2) deze retorische procédés kunnen wetenschappelijk niet door de beugel, want ze voldoen niet aan de eisen van de wetenschapsfilosofie zoals die door Popper, Hempel, Kuhn en anderen zijn opgesteld;

3) dat de bestaande literatuurbeschouwing onwetenschappelijk is komt uiteindelijk doordat zij altijd is uitgegaan van het lezen als betrouwbaar middel om te bepalen ‘wat er staat’. Aangezien het lezen altijd leidt tot redeneringen die de toets van de toetsbaarheid niet kunnen doorstaan, behoort de literatuurwetenschap een andere basis dan het lezen als uitgangspunt te kiezen.

4) Verdaasdonk houdt in zijn boek alleen maar een grote opruiming: ‘De vraag wat de literatuurbeschouwing “dan wel” moet zijn, is hier niet aan de orde. Het spreken over literatuur is ideologisch bepaald: het voltrekt zich binnen normatieve literatuuropvattingen.’ Pas als met deze normatieve ‘ideologische’ instelling is afgerekend, kan men gaan denken aan alternatieven.

Dit zijn een aantal nogal stevige stellingen, die ten slotte uitlopen op een totale verwerping van de literatuurwetenschap, zonder uitzicht op enig alternatief. Het is niet onbegrijpelijk dat op de flap van het boek de volgende adembenemende tekst prijkt: ‘Het spreken over literatuur is ideologisch bepaald, er wordt sinds de 17e eeuw, en vermoedelijk sinds de klassieke oudheid een vast procédé gevolgd!’

Strategieën

Die procédés die volgens Verdaasdonk in elk literatuurwetenschappelijk betoog voorkomen, zijn de analogie-redenering en de dialectische redenering. In het eerste geval komt het erop neer dat de literatuurbeschouwer altijd opmerkingen maakt in de trant van: een bepaalde literaire techniek is doeltreffend omdat zij zo realistisch is. Een dergelijke redeneertrant leidt tot niets, of liever tot willekeurige, vaak tegenstrijdige uitspraken, zegt Verdaasdonk. Hij geeft het volgende voorbeeld:

Henry James vindt een roman waarin verschillende vertellers aan het woord zijn, niet objectief: daarin krijgt men geen objectieve visie op het menselijk bestaan. Daarentegen pleit Arno Schmidt juist voor zo'n romanvorm omdat een schrijver dan zo'n goed objectief beeld kan geven van wat een groep mensen denkt. Beiden beroepen zich dus op de werkelijkheid om een bepaalde vertelwijze al of niet te verwerpen. Soortgelijke uitspraken ontdekt Verdaasdonk bij veel auteurs: men rechtvaardigt een bepaalde opvatting over literatuur met een beroep op de werkelijkheid.

J.J.A. Mooij

Mij lijkt het argument dat James en Schmidt gebruiken om een bepaalde vertelvorm te verdedigen of te verwerpen minder belangrijk: dat behoort tot de literatuurgeschiedenis, die registreert hoe schrijvers op een bepaald moment een specifiek type roman propageren. Maar natuurlijk bestaat er wel (ook al gebruikt Verdaasdonk herhaaldelijk suggestieve aanhalingstekens als hij het over ‘technieken’ heeft) zo iets als een roman met verschillende vertelperspectieven. Denk maar aan romans als De Metsiers en Omtrent Deedee van Claus, Menuet van Louis Paul Boon. En daar zou iets meer over te zeggen zijn dan, als Verdaasdonk doet, beweren dat ze leiden tot nietszeggende uitspraken. Ook de tweede soort van argumentatie-strategieën, de dialectische redeneringen, bevindt Verdaasdonk te licht. Opmerkingen over het ‘wezen’ van een bepaald genre spreken elkaar botweg tegen en sluiten volgens de wetten der logica elkaar uit. (‘Literatuur staat tegenover kitsch’, maar tegelijkertijd: ‘Elk kunstwerk bevat een element van kitsch’). Zulke uitspraken zijn onlogisch en missen dus elke wetenschappelijke status. Daarin heeft Verdaasdonk gelijk. Het is daarom jammer dat zijn materiaal wat magertjes is: niet meer dan twee voorbeelden uit de twintigste eeuw moeten bewijzen dat zulke redeneringen ook nu nog in elke literatuurbeschouwelijke discussie te vinden zijn.

Volgens Verdaasdonk komen dialectische en analogie-redeneringen altijd in literaire discussies voor; in beide gevallen beroept men zich op eigenschappen van literaire teksten en dus bestaat er het ‘postulaat’ dat lezen ‘een direkt en korrekt’ waarnemingsproces is. Wel, stelt Verdaasdonk, dát is juist de onderliggende, essentiële fout die literatuuronderzoekers altijd gemaakt hebben: ze nemen aan dat er een nauwe relatie bestaat tussen de tekst en aspecten van de lezersreactie. Die relatie bestaat niet. Verdaasdonk illustreert onder andere door vier sterk uiteenlopende interpretaties van een hermetisch vers van Mallarmé naast elkaar te leggen, dat iedere literatuuronderzoeker het zijne uit een tekst kan halen. Wat je leest dat ben je zelf. Met andere woorden: lezen is een onherstelbaar subjectieve zaak en kan dus nooit het uitgangspunt vormen voor een wetenschap van de literatuur.

Hier wringt iets in het betoog. Het bestaan van zo iets als een roman met verschillende vertelperspectieven wordt door Verdaasdonk niet ontkend. Over het effect van die techniek zijn heel verschillende uitspraken gedaan. Het punt is dat Verdaasdonk vals speelt; hij haalt een paar programmatische uitspraken van schrijvers aan en zegt: ‘Kijk eens wat een verschil!’ Dat die uitspraken elkaar tegenspreken, sluit helemaal niet uit dat je in een concreet geval over het beoogde effect van die vertelwijze kan discussiëren. Als we in een roman, in De tranen der acacia's bij voorbeeld, de gedachten van meer dan één persoon lezen, dan heeft dat bepaalde gevolgen: de lezer ziet hoe A(rthur) over O(scar) denkt, O(scar) over C(arola), C(arola) over A(rthur) enzovoorts, en constateert overeenkomsten of juist (tragische) misverstanden. Wat het emotionele effect is van die manier van vertellen bij een individuele lezer, valt nooit exact te voorspellen. Maar over de intentie van zulke vertelstrategieën valt te discussiëren, met als basis de tekst. Zo krijgt men in Claus' ro-

[p. 21]

man Omtrent Deedee de gedachten van veel personages te lezen, maar juist niet die van Deedee. De lezer moet zo een beeld van die figuur vormen op grond van de visies van de verschillende personages, met andere woorden hij interpreteert de gegevens die de roman aanbiedt. Dergelijke interpretaties kan men tegen elkaar afwegen, al is het zeker niet altijd mogelijk tot volledige overeenstemming te komen. Er blijven subjectieve marges. Verdaasdonk zal dan concluderen: dus is lezen onherstelbaar subjectief en onwetenschappelijk; anderen (zoals Mooij) blijven volhouden dat er een basis is voor een rationele afweging van interpretaties.

Onbetrouwbaar

Verdaasdonk stelt dat iedere literatuurbeschouwing onwetenschappelijk is omdat het effect van (bij voorbeeld) vertelstrategieën verschilt van persoon tot persoon. Daardoor ontstaat er een eigenaardig probleem: als het zo is dat lezen zo'n onbetrouwbare bron van waarnemen is, welke wetenschappelijke status heeft Verdaasdonks eigen studie dan? Zijn onderzoek berust toch volledig op lezen en interpreteren van teksten? Hij beroept zich op citaten, zoals ook een literatuuronderzoeker dat doet. Hij stelt ‘argumentatiestrategieën’ vast en zegt iets over het doel van die procédés, zoals ook een literatuuronderzoeker dat doet met literataire vertelstrategieën. Het is nu één van tweeën: óf over de interpretatie van teksten valt te praten, met als mogelijk gevolg een zekere consensus; óf: alle lezen kan niet door de beugel van Popper c.s., dus ook het betoog van Verdaasdonk, dat op lezen, samenvatten en interpreteren van teksten berust. De slang bijt hier in zijn eigen staart. Jammer voor Verdaasdonk dat hij zich nu niet meer met een dialectische redenering aan deze tegenstrijdigheid kan ontrekken! Een zelfde tegenspraak vindt men ook op een ander niveau. Verdaasdonk verwijt een onderzoeker (Pasternack) dat hij na zijn breekwerk geen alternatieven biedt; zelf doet hij dat natuurlijk welbewust evenmin. Ook zijn aantijging dat al het spreken over literatuur, van Aristoteles tot nu, normatief en ideologisch bepaald is, lijkt mij een typisch voorbeeld van het soort retorische trucs dat Verdaasdonk graag doorprikt. Want wat betekent dat woord ‘ideologisch’? Is het niet een term waar iedereen zich van alles bij kan voorstellen, maar die vooral iets heel slechts, iets dat politiek heemaal fout is, aanduidt? Het blijft een loze kreet zolang ons elk uitzicht op die niet-ideologische, niet-Aristotelische, en helaas nog niet-bestaande andere literatuurbeschouwing wordt onthouden. Verdaasdonk wordt hier ten slotte zelf het slachtoffer van wat hij zo graag in anderen ‘gispt’: het schermen met vage termen.

Als aanval op ondoordacht taalgebruik kan Verdaasdonks boek zeker zijn nut hebben. Een dergelijke frontale attaque kan goed werken als medicijn tegen allerlei quasi-diepzinnig geleuter. De studie zou zeker een zinvol purgeermiddel wezen, ware het niet dat iemand die het slikt geen ingewanden meer overhoudt. Ik wil dit illustreren met een analogie-redenering. Een zelfde redenering als Verdaasdonk uitwerkt voor het literatuuronderzoek zou evengoed toe te passen zijn op andere gebieden van kunstbeschouwing. Het is bij voorbeeld duidelijk dat Maarten 't Hart iets heel anders hoort dan Konrad Boehmer als ze allebei luisteren naar de zelfde uitvoering van Mozart. Conclusie: luisteren is een verkeerde basis voor de bestudering van muziek. Zo zal ook Pierre Jansen iets anders zien dan John Berger als ze beiden kijken naar het zelfde schilderij van Frans Hals. Conclusie: kijken is geen goede waarnemingsbron voor de kunstgeschiedenis. In de dramaturgie moeten lezen én kijken verboden worden. Literatuurbeschouwing en argumentatie mag dan voor de literatuurbeschouwing een eindpunt zijn, zoals men ziet blijft er nog genoeg te ‘gispen’ over op ander gebied.

Relativeringen

Het probleem dat Verdaasdonk in zijn boek zo radicaal ‘oplost’ (namelijk de vraag in hoeverre lezen ooit controleerbare gegevens oplevert), wordt door Mooij besproken in het laatste hoofdstuk van zijn boek Idee en verbeelding. Mooij geeft het volgende antwoord, dat in zijn voorzichtige bewoordingen kenmerkend is voor zijn betoogtrant: ‘Redelijkerwijs moet worden erkend, dat niet alle lezingen van een literaire tekst stuk voor stuk pure slagen in de lucht zijn. Sommige zijn meer betrouwbaar dan andere. En het is daarom alleszins voor de hand liggend te proberen die nauwkeurigheid te verhogen.’ Dit standpunt komt overeen met wat andere literatuurbeschouwers (Willem van der Paardt bij voorbeeld) hebben verdedigd: natuurlijk zit er in elke lezing een subjectief element, maar over de resultaten van iemands interpretatie valt te praten. Om een paar (eigen) voorbeelden te geven: je kan aannemelijk maken dat het in Achterbergs gedicht ‘Thebe’ niet gaat om de Griekse plaats, maar om de Egyptische dodenstad. Je kunt aantonen dat de interpretatie die Frans de Rover geeft van Boons Menuet beter is dan die van Hannemieke Postma-Nelemans. Natuurlijk gaat het hier niet om een strikte bewijsvoering in de zin van Hempel, Nagel en andere neo-positivisten, maar Mooij stelt nadrukkelijk dat die wetenschapsopvatting lang niet meer zo alleen-zaligmakend is als mensen als Verdaasdonk denken. Het is na het optreden van Kuhn, Feyerabend en Sneed niet meer zo duidelijk wat precies de kenmerken van wetenschap zijn, stelt Mooij. Volgens de nieuwste inzichten is het kenmerkende van een theorie niet in de eerste plaats dat zij voorspelt, maar eerder dat zij beschrijft vanuit een bepaalde gezichtshoek. Niet de toetsbaarheid staat dan centraal, maar de vruchtbaarheid van de benadering. Een dergelijke, wat Mooij noemt ‘verruimde empiristische wetenschapsopvatting’, sluit rationele beoordeling niet uit. Op deze manier kan men ook het begrip ‘literaire theorie’ inhoud geven: literaire theorieën bieden specifieke manieren om naar teksten te kijken en er vat op te krijgen. Zij functioneren als zoeklichten die op bepaalde problemen attenderen; de waarde van de theorie is dan afhankelijk van de vruchtbaarheid van de invalshoek.

Omdat Mooij een veel ruimer (en, naar hij aangeeft: moderner) wetenschapsbegrip hanteert dan Verdaasdonk, hoeft hij niet alles te verwerpen wat ooit na Aristoteles over literatuur is beweerd. In de laatste paragraaf van zijn boek legt Mooij uit dat de literatuurwetenschap sterke overeenkomsten vertoont met de wetenschapsfilosofie. Op beide terreinen hebben onderzoekers geprobeerd objectieve criteria te vinden; op beide terreinen is men sceptischer geworden, met als gevolg een veel tolerantere houding tegenover wat in een bepaalde tijd als literatuur respectievelijk wetenschap werd geaccepteerd. De oude zelfverzekerdheid verdween, men is minder dogmatisch geworden.

Zulke opmerkingen over ‘een tolerantere houding’ en ‘geringere zelfverzekerdheid’ zijn typerend voor de benadering van Mooij. Herhaaldelijk komt men in zijn boek opmerkingen tegen als: ‘Vanuit een zeker gezichtspunt kan en mag alles, en is de lezer vrij literatuur te lezen zoals hij wil. Toch zijn niet alle reacties even adekwaat, en men kan proberen de daarmee verbonden voorwaarden te beschrijven.’ En: ‘De grenzen tussen wat wel en niet verantwoord is zijn uitermate vloeiend, lopen in het ene geval heel ergens anders dan in het andere geval, maar non-existent zijn zij niet.’ Voortdurend verdedigt Mooij de speelruimte, zonder toe te geven aan een houding van ‘alles kan’ (of in het geval Verdaasdonk: ‘niets mag’).

Invalshoek

Een van de meest intrigerende aspecten van Idee en verbeelding vind ik dat Mooij op een bepaald moment zijn eigen liberale houding opeens doorbreekt. Terwijl hij aan de ene kant betoogt dat men de laatste tijd veel minder zelfverzekerd is als het gaat om de invulling van het begrip ‘literatuur’, geeft hij zelf op een bepaald moment wel degelijk aan wat hij onder literatuur verstaat; goede literatuur is interessante literatuur: ‘Literaire waarde is een kwestie van veel te bieden hebben, dat wil zeggen: van finesse, zeggingskracht, reële of schijnbare onuitputtelijkheid.’ En verder: ‘Er moet levensinhoud zijn, emotionele geladenheid, een belangrijke gedachte- of voorstellingswereld die om al of niet duidelijk redenen boeit of zelfs fascineert.’

Vervolg op pagina 23