Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 18]

Politiek en geweld
Van wat is oorlog het produkt?

Oorlog en vrede. Ontstaan, dynamiek en beheersing van geweld door Johan K. de Vree (red.) Uitgever: Samson, 272 p., f39,75

Bart Tromp

Het nu populaire denken over oorlog en vrede is het Krugerwildpark van de jaren zestig. Terwijl in de Nederlandse samenleving zelf de ideeën van die tijd aan hun succes ten onder gingen of door de harde werkelijkheid vermorzeld werden, is de buitenlandse politiek, en met name die die met nucleaire wapens in het bijzonder en geweld in het algemeen te maken heeft, het terrein bij uitstek geworden waar alles nog kan - van een ‘Nieuwe Politiek’ tot een ‘Nieuw Europa’. Het is niet moeilijk in te zien waarom dit het geval is. Het buitenland pleegt niet op het Binnenhof te demonstreren. Geweld en het dreigen met geweld zijn anathema in een samenleving die door een gelukkige samenloop van omstandigheden daar zelf vrijwel niets meer mee te maken heeft. In een wereld vol onzekerheid kan alles waar je ‘atoom’ voor kunt zetten tenminste dienst doen als de onproblematische belichaming van het ongenuanceerde Kwaad.

Maar de belangrijkste factor is toch wel één element uit de ideologie van de jaren zestig: een extreem voluntarisme, waarin de goede intenties van de menselijke wil het enige werkelijk belangrijke in de politiek zijn geworden. Die idee heeft geleid tot een volkomen overschatting van wat politiek vermag, en daardoor, paradoxaal genoeg, tot het wantrouwen in de politiek dat nu als een epidemie om zich heen grijpt.

De strijders voor de vrede die oprecht menen dat een demonstratie van driehonderdduizend mensen de ontwapening naderbij brengt moeten het boek Oorlog en Vrede niet lezen. Maar daarmee verliezen ze wel de belangrijkste legitimatie van het optreden van de ‘vredes’bewegingen. Immers de voormannen ervan beroepen zich in hoge mate op de kennis en inzichten van de wetenschap van oorlog en vrede, voor zover ze zelf in dat vak al niet hun brood verdienen.

Polemologie heeft, om redenen die in het kerstnummer van Vrij Nederland uiteen zijn gezet, in Nederland vooral het karakter gekregen van een ‘wij waarschuwen China voor de laatste keer’-kunde. Wat een aantal Nederlandse wetenschapsbeoefenaren onder redactie van Johan de Vree in Oorlog en Vrede naar voren brengen is een koekje van heel ander deeg. Op het omslag valt dit al te lezen: ‘In tegenstelling tot wijdverbreide opvattingen is oorlog niét het produkt van de slechtheid van de mens; van de kwade bedoelingen van sommige individuen, belangen of staten; van een verkeerde opvoeding; van oorlogszuchtige ideologieën, vreemdelingenhaat of van sociaal onrecht. En vrede is niét het produkt van verlichting, emancipatie, geweldloze opvoedingsmethoden, maatschappelijke gelijkheid en het opheffen van sociale misstanden, nationaal en internationaal.’ Dat is heel wat anders dan de uitspraak die ik op 6 februari j.l. door de Vara-radio hoorde van dokter Huigen van de Vereniging voor Medische Polemologie: ‘Angst aanjagen heeft zin want het brengt mensen tot actie.’ Bijna wellustig roemde de geneesheer een patiënt die in bed lag naast een pamflet tegen de neutronenbom. Waarom beter worden als er zulke artsen zijn?

Foto ABC

Zonder succes

De inhoudelijke behandeling van de thema's in de bundel verschilt van de gebruikelijke polemologie in Nederland doordat er weinig recepten voor een betere wereld in vervat zijn, en dat het gooi- en smijtwerk met megadoden, aantallen kernwapens en percentages defensieuitgaven goeddeels achterwege blijft. Oorlog en geweld, zo maken de meeste bijdragen van deze bundel duidelijk, zijn geen uitzonderlijke maatschappelijke gebeurtenissen, maar het min of meer natuurlijke produkt van ontwikkelingen en krachten die zich in het algemeen niet erg lenen voor politieke beheersing. De gebruikelijke remedies van oorlog - verbeter de opvoeding, herstel het onrecht, elimineer oorlogszuchtige groepen - zijn, zo stelt De Vree vast, in het verleden veelvuldig toegepast. Dat ging gepaard met nog meer geweld, en succes hadden ze niet.

Van een van de moderne remedies, sociale verdediging, laat Koen Koch zien, dat deze op zijn best effectief zou kunnen zijn in een situatie waarvoor ze niet bedoeld is. Dan nog blijft het bezwaar dat het ‘niet zeker is of een democratische maatschappijstructuur aan de voorwaarden voor een effectieve sociale verdediging voldoet. Sociale verdediging vereist ideologische consensus, een voortdurende waakzaamheid en verzetshouding, een “vijanddenken” ook, welke moeilijk met het pluralisme van een democratie te verenigen zijn en eerder een totalitaire staat dichterbij brengen dan dat democratisering er door bevorderd wordt.’

De bundel is goed gecomponeerd. Hij opent met een overzichtsartikel over de uiteenlopende theorieën die er in de loop der tijden over het ontstaan van oorlogen geformuleerd zijn. De Vree zet zijn theorie, en de uitwerking ervan voor verschijnselen van geweldgebruik als oorlog, in twee bijdragen uiteen, (die overigens erg weinig met elkaar Falger over sociobiologische perspectieven op agressie en oorlog die overigens erg weinig met elkaar te maken hebben) omsluiten. Vervolgens een hoofdstuk waarin de feitelijke regelmatigheden in interstatelijk geweldgebruik geconfronteerd worden met de pogingen zulke processen door rechtsregels althans te reguleren. Koch en Pijpers laten daarna zien hoe staatsvormingsprocessen, bureaucratisering, en de mogelijkheden voor geweldsuitoefening historisch met elkaar samenhangen. Deze hoofdstukken zouden eigenlijk verplichte lectuur moeten zijn voor iedereen die zich druk maakt over de problemen van openbare orde. Eigenlijk

[p. 19]

geldt hetzelfde, maar dan wat betreft degenen die niet kunnen slapen van de atoombom (of dat van hun dokter niet meer mogen), voor de daaropvolgende hoofdstukken van Houweling en Siccama over de ontwikkeling van wapens en strategieën en de theorie van en het onderzoek naar wapenwedlopen. Ik wil daarmee niet zeggen dat zulke lezers zich daarna met een gerust hart te bed kunnen begeven, maar ze zullen in ieder geval wat meer zicht hebben gekregen op de situatie waarin wij ons thans bevinden, en wellicht ontdekken - hoe betreurenswaardig dat ook is voor dokter Huigen en de zijnen - dat angst zeker hier een slechte raadgever is.

Zwart wit-schema's

De Vree en Lieshout proberen vervolgens een interpretatie van de Koude Oorlog te geven in termen van de theorie van De Vree. ‘Voor ons is de oorzaak van de Koude Oorlog niet gelegen in de kwade opzet van Amerikanen of Russen, of in hun al dan niet kwade bedoelingen, maar in het ontbreken van een gestabiliseerd patroon van machtsverhoudingen tussen de Sovjetunie en de Verenigde Staten na afloop en ten gevolge van de Tweede Wereldoorlog.’ Deze benadering is in hoog tempo de nieuwe orthodoxie aan het worden, en zeker is dat ze beter op de historische feiten past dan de traditionele zwart-witschema's van de Koude-Oorlogstheorieën van de jaren vijftig (volgens welke alles de schuld is van de Sovjetunie) en de al even traditionele zwart-witschema's van de revisionistische geschiedschrijving (volgens welke alles de schuld is van de Verenigde Staten en het kapitalisme). Het bezwaar dat ik niettemin tegen het door De Vree geschetste beeld koester heeft te maken met de algemene uitgangspunten van zijn theorie, waarin ideologische tegenstellingen en het binnenlands-politieke stelsel van staten geen enkele verklarende kracht in de internationale politiek toekomt. In het geval van de Koude Oorlog leidt dit tot een neorealistisch perspectief, waarin de aard van het Westerse politieke stelsel en dat van de Sovjetunie niet in het minst ter zake zijn. Het komt me voor dat dit even absurd is als het aannemen van het omgekeerde.

Het boek wordt afgesloten met een evenwichtig overzicht van het defensiebeleid waarmee de Nederlandse staat zich in de afgelopen anderhalve eeuw onafhankelijk heeft proberen te houden.

■