Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 6]

C'est classique, hein?
Over het werk van Marguerite Yourcenar

Doeschka Meijsing

Het lezen van een boek van Marguerite Yourcenar lijkt nog het meest op archeologische arbeid. Het steen van eeuwen moet worden afgebikt, de letters moeten worden schoongebeiteld voordat er staat wat er staat. Het lezen van Yourcenar levert eenzelfde verwondering op als de triomfboog van Septimius Severus in Rome. Daarvan ontbreken in het fries enkele letters uit de tekst, omdat de weggehaalde marmerblokken ruimte moesten bieden voor bewoning in de middeleeuwen. Hebben in die weggehakte ruimte dan ooit mensen gewoond? Ja, daar hebben ooit mensen een schuilplaats gevonden ‘tegen wind en tegen regen, nooddruft had hun dat geleerd.’

Het werk van Yourcenar is zo'n soort triomfboog. Het staat voor eeuwen en het is moeilijk voorstelbaar dat het ook nog bewoond wordt door personages van vlees en bloed, door dat soort mensen waar we zelf familie van zijn.

Toch is Yourcenar nog van deze eeuw. Ze werd in 1903 geboren uit een Franse vader en een Belgische moeder en heeft haar kindertijd in België doorgebracht. Sinds 1940 woont ze in de Verenigde Staten maar dat heeft niet kunnen voorkomen dat Yourcenar plus européenne que les européennes gebleven is. Haar werk moet het stellen zonder een greintje Amerika. Dat komt hoogstwaarschijnlijk omdat Yourcenar, anders dan bij voorbeeld Nabokov, nooit van haar moedertaal, het Frans, is afgestapt.

Die taal is ook Yourcenars kracht, of ‘fort’ zoals de Fransen het noemen. Ze schrijft een prachtig Frans. Ik heb weinig boeken van een auteur gelezen waarin de cadans van de zinnen zolang naklinkt als bij Yourcenar. Haar formuleringsprincipe bestaat uit twee beginselen, helderheid en bondigheid. En het schrappen heeft in haar werk voorrang boven het bijvoeglijk naamwoord. Hoe krachtig haar Frans is, valt nog meer op wanneer je haar werk in vertaling leest (Hadrianus gedenkschriften en Het hermetisch zwart zijn in Nederlandse vertaling verschenen). Dan is het ritme uit de zinnen verdwenen en wat er overblijft is diepzinnig en zwaar. Enige retoriek is de Franse taal niet vreemd, en daarom is het zaak op je hoede te zijn. Wat beweert het werk van Yourcenar? Welke dingen zeggen de boeken van de eerste vrouw die tot de Académie Française mocht toetreden? Marguerite Yourcenar heeft zich altijd ver van de publiciteit gehouden. Haar boeken hebben lange tijd het werk alleen moeten opknappen, zonder de steun van interviews met hun auteur. Pas met haar opname in de Académie Française in 1980 doorbrak ze haar isolement van het Noordamerikaanse eiland Maine, en verscheen ze in levenden lijve in kranten en tijdschriften. In dat jaar verscheen ook Les yeux ouverts, een bundel interviews met haar van Matthieu Galey. Een lezer als ik die nieuwsgierig geworden was naar de vrouw achter het imposante oeuvre, sloeg het boek na 335 pagina's enigszins teleurgesteld dicht. Wie er naar voren kwam uit de vragen was een Yourcenar die in brede, kalme termen over de wereld sprak en uitspraken deed die aan wijsheid grensden. Wat ik wilde zien was een levende schrijfster, wat ik kreeg was een wijze. Maar wat is dat voor een vreemd verlangen naar een auteur van vlees en bloed? Het is hetzelfde verlangen dat opkomt bij het lezen van de boeken van Yourcenar. Al die decors, al die tijdsbeelden door de eeuwen heen, maar de personages die erin rondlopen blijven schimmen van werkelijkheid. Of nee, het zijn geen schimmen, het zijn archetypen.

Antinous

Yourcenars belangrijkste hoofdfiguur is Hadrianus uit Les memoirs d'Hadrien. Het leven van deze Romeinse keizer uit de tweede eeuw na Christus heeft Yourcenar enkele decennia bestudeerd voordat ze een roman over hem kon schrijven, die bestaat uit een lange brief die Hadrianus, terugkijkend op zijn leven, aan zijn aangenomen zoon Marcus Aurelius schrijft. In haar nawoord haalt ze een uitspraak van Flaubert aan, waardoor ze zich geïnspireerd voelde: ‘Toen de goden er niet meer waren en Christus er nog niet was, is er, van Circero tot Marcus Aurelius een uniek moment geweest waarop alleen de mens bestond.’ Het leven van deze staatsman, strateeg, soldaat en reiziger wordt door Yourcenar met een wonderlijk respect beschreven. Hadrianus is de man - de mens moet ik zeggen, ik kom niet onder dat taalgebruik uit - die Yourcenar zich als ideaal voorstelt: sterk in oorlogs- en vredestijd, trouw aan niemand anders dan zich zelf, iemand die zijn stempel drukt op zijn tijd, die zich aan kritisch zelfonderzoek blootstelt, en weet dat zijn bestaan onder de hemel slechts een fractie van de eeuwigheid duurt. Een man die met open ogen zijn einde ziet naderen. Zijn enige hartstocht in het leven, althans het enige waarin Yourcenar hem toont terwijl hij fouten maakt en daarvoor moet lijden, is zijn liefde voor de jongen Antinous. Les memoirs d'Hadrien is meer dan een roman, het is een historisch ingekleed essay over hoe iemand zou moeten zijn, idealiter, als hij kon voldoen aan de normen die wij menselijk en waardig vinden.

Marguerite Yourcenar

Hoe indrukwekkend deze roman over Hadrianus ook is, de enige keer dat Hadrianus menselijk en tragisch is, is in zijn verdriet om de zelfmoord van Antinous. De hele roman lijkt een voorspel voor het moment dat de keizer op de voorplecht van de boot terug naar Rome, in tranen uitbarst omdat hij Antinous verloren heeft. In Les yeux ouverts zegt Yourcenar licht verwijtend dat haar lezers de liefde van Hadrianus voor Antinous het belangrijkst van de gedenkschriften hebben gevonden, en geen oog hadden voor de héle Hadrianus. Zijn leven, zo stelt ze, was meer dan de paar jaar van hartstocht voor die jongen. Zeker, dat is zo.

In haar tweede grote werk L'oeuvre au noir leeft de hoofdfiguur Zénon, een zoeker en denker, in de zestiende eeuw, tijdens de godsdiensttroebelen die van Europa een brandstapel maakten. Zénon probeert onder de druk van de kerkelijke moraal uit te komen door te zoeken naar de waarheid over het menselijk lichaam - hij is arts - en hij probeert als Faust, zijn kennis over ‘was die Welt im Innersten zusammen hält’ via alchimistische handgrepen te bereiken. Zénon is door Yourcenar van alle menselijke trekken ontdaan. Wat weet de lezer van Zénon? Lijdt hij? Zucht hij? Is hij gelukkig? Het zijn vragen die je aan L'oeuvre au noir alleen maar verholen fluisterend kunt stellen. Daar gaat het niet om, volgens Yourcenar, het gaat om de hele mens. Zeker, dat is zo. Als je als schrijver een dergelijk vogelvlucht-standpunt inneemt, worden de levens van mensen verbreed tot een Parsifal-tocht naar de waarheid -

[p. 7]

en versmald tot levenloze theaters. Misschien is dat ook de juiste houding tegenover Yourcenars werk: je moet er niet in op zoek zijn naar de kleine schrikbewegingen van het hart die mensen plotseling rechtsomkeert kunnen doen maken, maar naar de grote kalme golfslag tot in de eeuwen der eeuwen. Een ander boek van Yourcenar, Feux een bundel gedichten in proza, door Yourcenar geschreven toen ze drieëndertig jaar oud was, toont hetzelfde stramien. Feux gaat over hartstocht en onbeantwoorde liefde. Maar alweer is hier het persoonlijk lot ondergeschikt gemaakt aan het wereldthema, doordat Achilles en Patroklos, Sappho en Alkestis ten tone gevoerd worden, die eeuwen geleden al van liefde brandden.

Zwijgzame wezens

In de boeken waarin Yourcenar wél een persoonlijke geschiedenis vertelt, Alexis ou le vain combat en Le coup de grâce, wordt die toon larmoyant. In Alexis gaat het om een homoseksuele pianist die zijn ‘ware aard’ heeft moeten verbergen. Iemand die nog niet wist hoe gevoelig en ziekelijk bij voorkeur mannen zijn, die hun ware aard moeten verbergen, moet Alexis lezen. Het is het prototype van de homoseksueel. Het is geen wonder dat de kerken zich steeds weer verplicht voelen liefde te koesteren voor deze getalenteerde zielepoten. Het was Yourcenars eerste roman, dat kan veel vergoelijken.

Met die eerste roman is ook een van de opvallende trekken in het werk van Yourcenar neergezet: de liefde tussen twee mannen, beter gezegd de homoseksuele aard van al haar hoofdpersonen. Nog opvallender is dat Yourcenar nergens vrouwen de leidende stem in het verhaal laat voeren. De vrouwen in haar boeken zijn zwijgzame wezens, met veel begrip in het hart voor wat er in hun omgeving gebeurt, maar gezegend met de gave van de heilige moeder Maria om alles als geheim in het hart op te sluiten. Het zijn de mannen die op zoek gaan naar de waarheid en de lijn in het verhaal bepalen. Heeft Yourcenar dan niets te zeggen over vrouwen? Het lijkt bijna onmogelijk, maar in een boek met de titel Les yeux ouverts, weet Yourcenar met al haar ogen open de veranderende positie van vrouwen slechts te becommentariëren met ‘le bon mot’: ‘Un bon homme vaut une bonne femme.’ Het zijn dit soort uitspraken die me doen rillen van ergernis. Natuurlijk is een goede man eeen goede vrouw waard en omgekeerd lijkt het me een even universele waarheid. Maar het heeft me te veel weg van de eenvoudige landman die het weerbericht niet nodig heeft om in januari te voorspellen: 't kan vriezen, 't kan dooien. Ook Yourcenar moet de kritiek die ze op de rol van vrouwen in haar werk heeft gehoord, ter harte hebben genomen. In de heruitgave van Anna, soror... (voor het eerst uitgegeven in 1934 als onderdeel van de trilogie Le mort conduit l'attelage) schrijft ze in het nawoord uit 1981 een weerwoord op die kritiek. Ze schijft over de zwijgzame vrouw Valentine uit Anna, soror...: ‘Deze serene Valentine lijkt me in wat ik slechts pompeus mijn werk durf te noemen, de eerste versie van de perfecte vrouw zoals het me vaak overkomen is van haar te dromen: tegelijkertijd beminnelijk en onthecht, passief door wijsheid en niet door zwakte.(...) Als ik de moeite neem om hier (de vrouwen in mijn werk) te noemen, is het omdat ik, in een reeks boeken waarvan men mij soms heeft verweten dat ik de vrouw verwaarloosde, in haar een goed deel van mijn menselijk ideaal heb gestopt.’

Ik ben zo vrij deze woorden niet te geloven. Wie Hadrianus en Zénon in haar belangrijkste werk als hoofdpersonen gekozen heeft, kan niet staande houden dat ‘beminnelijk en onthecht, passief door wijsheid en niet door zwakte’, het menselijk ideaal is dat je voor ogen hebt. Hadrianus en Zénon bezitten die eigenschappen niet, maar staan wel model voor het menselijk ideaal van Yourcenar. Maar misschien lees ik niet goed en staat in bovengenoemd citaat ‘een goed deel’ eigenlijk voor ‘het vrouwelijke deel’, dat zwijgzaam en onthecht is, en staan Hadrianus en Zénon voor ‘het mannelijk deel’ dat actief en hartstochtelijk is. C'est classique, hein?

Taboes

Houdt Yourcenar de klassieke scheiding tussen de seksen aan en gebruikt ze daarom uitsluitend mannelijke hoofdpersonen? Het lijkt erop. In het nawoord uit 1981 bij Anna, soror... beroept ze zich op de onverschilligheid ten aanzien van de sekse die haar als schrijver overkwam, zodat ze zich in Anna, soror... beurtelings in Anna en in Miguel kon verplaatsen. Er zijn mensen die zich verwonderen, zegt Yourcenar, dat Shakespeare een Julia of Tolstoi een Anna Karenina kon neerzetten. Of, nog zeldzamer, een vrouw die een man kan scheppen in al zijn ‘mannelijke waardigheid’. Dit gegeven lijkt me minder verwonderlijk dan de moderne literatuur met zijn identiteitsproblematiek doet veronderstellen. Iedere eigentijdse literatuur stelt nu eenmaal zijn eigen normen en verwachtingspatronen, en die van nu is dat vrouwen een andere zoektocht naar hun identiteit ondernemen dan mannen. Yourcenar heeft een andere verklaring: ‘Het fenomeen is ongetwijfeld heel eenvoudig: alles heeft al eens geleefd en wordt duizenden keren herbeleefd door de wezens die we in onze vezels meedragen, zoals we ook de wezens in ons meedragen die ooit zullen bestaan.’ Het is de eeuwige wederkeer der dingen. Ik hecht geloof aan dit soort gedachtengangen al naar gelang mijn hoed staat. De ene dag vind ik het een troostrijke metafoor. De volgende dag is de Prediker m'n vrind, die alles ijdel vindt en ziet verwaaien op de wind: ‘Es gehet dem Menschen wie dem Vieh. Wie das stirbt, so stirbt er auch! Misschien moet je in 1903 geboren zijn, uit goede familie, met een klein kapitaaltje achter de hand, om de troostvolle filosofie van Yourcenar te kunnen volhouden.

Ik merk dat ik te kritisch ben. Alsof het werk van Yourcenar bestaat uit humbug en toverkollenj. Dat is niet het geval. Het is een imposant en boeiend oeuvre dat telkens vragen oproept, waarvan de beantwoording ergernis veroorzaakt. Anna, soror... bij voorbeeld is een prachtige diffuse vertelling over een incestverhouding tussen broer en zuster. Het pleit voor Yourcenar dat ze in al haar boeken partij heeft gekozen voor dat soort hartstochten waar maatschappelijke taboes op liggen. Religieuze waan, homoseksualiteit, de liefde tussen broer en zus, het zijn niet de kleinste thema's om je waarheid op te schrijven. Dat is ook de intrigerende tegenstelling in haar werk: de preoccupatie met van de norm afwijkende gedragspatronen, en de wijze, bijna kalmerende filosofie die ze in haar nawoorden er onder bouwt. Het boekje waarin die tegenstelling het minst pretentieus en het mooist in elkaar schuift is Nouvelles Orientales, een bundel verhalen waarin mythes, religie en tegenstribbelende maatschappelijke codes een perfect evenwicht hebben gevonden. Het verhaal Sainte Marie des Hirondelles is een hoogtepunt erin, een verhaal als de heiligenlevens van vroeger, een klassiek genre, maar van een verbluffende ontroering.

Dan is Yourcenar op haar best, als ze haar lichtvoetige dromen en mythomanie volgt. En niet als ze aan het beitelen slaat aan de eeuwen. Dat levert alleen maar triomfbogen op die eigenlijk niet voor bewoning gemaakt zijn. Hoogstens voor bewonderend toerisme.

■