Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 4]

Wraak op de Filistijnen
‘En joeg de vossen door het staande koren’ van Jan Siebelink

En joeg de vossen door het staande koren door Jan Siebelink Uitgever: Meulenhoff, 241 p., f32,50

Carel Peeters

Het is een slecht voorteken als de schrijver van een roman zich in de eerste zin van zijn beste kant wil laten zien en uitpakt met deftige woorden, klinkende beeldspraak en een duidelijke behoefte ‘meteen de sfeer te pakken’. De eerste zin van Jan Siebelinks roman En joeg de vossen door het staande koren is een dergelijk uithangbord: ‘De stad is fraai gelegen in een vouw van het landschap, tussen rivier en beboste heuvels.’ Deze deftige nietszeggendheid blijkt ook nogal overbodig, omdat de naam van de stad waarom het gaat al in de tweede zin wordt genoemd: Arnhem. Siebelink heeft wel vaker de behoefte zijn mededelingen nog wat extra aan te blazen (‘Straaljagers wierpen een net van geluid over de stad’), maar het slechte voorteken van de eerste zin zet zich niet door en het indrukwekkende schilderen met woorden blijft uitzondering.

Het blazen heeft te maken met Siebelinks sterke behoefte toch vooral literatuur te willen schrijven, iets waar zijn novelle Oponthoud aan mank gaat. In de zeventig pagina's van dat boekje spint hij een duister web rond een man die in het Zwitserse plaatsje La-Chauds-de-Fonds op zoek gaat naar een herinnering: in dat stadje moet het meisje wonen dat hij ooit heeft ontmoet. Deze novelle heeft indertijd bij menigeen veel waardering geoogst, maar mij laat hij koud. Het lukt mij niet in de zoektocht te geloven door de maniëristische vaagheid waarmee Siebelink de hoofdpersoon door ‘de verschrikte stad’ laat dwalen. Het is te duidelijk dat de hoofdpersoon op de bonnefooi naar het meisje op zoek is en wie op die basis ergens naar gaat zoeken, kan weten dat hij kan zoeken tot hij een ons weegt. Oponthoud verscheen enige maanden voor De herfst zal schitterend zijn, de roman waarin Siebelink van deze hinderlijke behoefte om met de werkelijkheid en de verbeelding te ‘spelen’ heeft afgezien. Zijn talent om sfeer te scheppen gaat daarin op een gelukkige manier samen met zijn psychologisch-realistische manier van waarnemen. Het scheppen van sfeer is in En joeg de vossen door het staande koren minder aan de orde, maar het psychologisch realisme begint met deze roman steeds meer Siebelinks grote kracht te worden. Er tekent zich met deze roman nog iets opmerkelijks af: het werk van Jan Siebelink is wat de thematiek van romans betreft, evenals dat van Maarten 't Hart, de uitdrukking aan het worden van de emancipatie van de kleine middenstand, respectievelijk het arbeidersmilieu. Emancipatie is, om nauwkeurig te zijn, niet eens het goede woord: 't Hart en Siebelink schrijven zich vrij van het milieu waarin ze geboren zijn en veroveren zich een positie ‘jenseits’ van milieus en klassen. Ze horen als schrijvers nergens meer bij. Als men de titel van Siebelinks nieuwe roman niet alleen laat gelden voor de drijfveer van de hoofdpersoon maar tevens voor Siebelink als schrijver, dan heeft men precies wat ik bedoel. Daarvoor is het wel nodig dat men het hele citaat uit het Bijbelboek Richteren kent waaraan de titel is ontleend. Die luidt: ‘en joeg de vossen door het staande koren van de Filistijnen’. Het komt uit Richteren 15, waarin verteld wordt van Simson die wraak neemt op de Filistijnen en op zijn schoonvader die zijn vrouw bij zijn afwezigheid aan een ander gegeven heeft. Het zich ‘vrij’ schrijven betekent niet dat zij geen rancunes en sentimentele gevoelens meer zouden koesteren voor het milieu van afkomst; het wil slechts zeggen dat ze zich een zekere vrijheid hebben verworven erover te schrijven wat ze willen. Ze bevinden zich in een maatschappelijk en intellectueel niemandsland waar hun loyaliteit niet op het milieu van afkomst, maar op hen zelf als schrijver is gericht. Niemand, en zeker de ‘Filistijnen’ niet, ontkomen aan de niet meer gebonden en amoralistische blik van de schrijver.

En joeg de vossen door het staande koren is een uitdrukking van deze ontwikkeling; hij speelt in de jaren 1962-63 en de geheime ambitie van de hoofdpersoon Winfred Hana is schrijver te worden. ‘Omhoog komen. Ambitie. Meer worden dan je ouders’, dat is zijn belangrijkste motor, zegt iemand over hem. Of de roman autobiografisch is doet weinig ter zake, thematisch gaat hij aan al het andere werk van Siebelink vooraf. Deze roman had zijn eerste kunnen zijn. Bij Winfred Hana (en ook bij Michiel in de De herfst zal schitterend zijn) zijn het vooral klassentegenstellingen die de conflicten met de omgeving bepalen. Deze preoccupatie onderscheidt Siebelink van Oek de Jong, in wiens Opwaaiende zomerjurken ook een persoon optreedt die schrijver wil worden; bij Edo Mesch zijn het echter bovenal gedachtenconflicten waarom het gaat. Het verschil tussen Oek de Jong en Siebelink is dat men bij de eerste eerder in de richting van Freud denkt en bij Siebelink eerder aan die andere psycholoog, Alfred Adler, voor wie het machtsstreven en het milieu belangrijker waren dan iemands onbewuste drijfveren. De oplossing van de conflicten bereikt Winfred Hana met menselijke (Erasmiaanse) en machts- (Macchiavellistische) middelen. (Dit Macchiavellistische heeft hij gemeen met de hoofdpersonen in de romans De vervalsers en Alice van Theo Kars, een schrijver bij wie de ontworsteling aan het kleinburgerlijke milieu, wat zijn vroege werk aangaat, niet minder belangrijk is.)

Jan Siebelink, foto Eddy de Jongh

De figuur van Winfred Hana is in En joeg de vossen door het staande koren gesitueerd binnen een bepaalde plaats en tijd: de stad Arnhem en de jaren 1962-63, de tijd waarin de Nieuw-Guinea-affaire en de Cuba crisis de politiek beheersten. Siebelink maakt er een contemporaine historische roman van door de stad en de politiek-maatschappelijke gebeurtenissen volledig in het leven van Hana te integreren, zonder dat dit ten koste gaat van de aandacht voor de hoofdpersoon. De tijd waarin de roman speelt is die van de eerste anti-Navo en anti-Taptoe demonstraties in een pre-Provo sfeer. Het post-existentialisme van die tijd heeft net als de politieke en maatschappelijke gebeurtenissen invloed op het denken en het gedrag van Winfred, maar Siebelink is te veel psychologisch-realist om het daarbij te laten; het zijn strengen in een warnet van invloeden.

Manipulator

Van het grote aantal personages in de roman zijn Rob, Jochum en Arthur, Winfreds medeleerlingen op de kweekschool, de belangrijkste. Ze zitten allemaal voor het eindexamen, een gebeurtenis waar Winfred zich niet druk om maakt omdat hij er goed voorstaat. Zijn verhouding tot deze medeleerlingen is die van de buitenstaander die er graag bij wil horen: Rob en Jochum zijn vrienden uit een vergelijkbaar milieu, maar ze gedragen zich totaal anders dan Winfred: ze zijn zorgeloos en leven vanzelfsprekend. Bij Winfred verloopt alles stroef en geremd. Dit verschil is een bron van afgunst, imitatie en van vernedering: hij zoekt hun vriendschap en alle tekenen die erop wijzen dat ze hem soms accepteren, worden trillend door hem ondergaan. Op de eerste dag van het eerste schooljaar wilde hij met ze kennismaken, maar ze negeerden hem. De twee vrienden zelf lijken niet door te hebben wat er in Winfred omgaat.

De vernedering tijdens de eerste schooldag werd gezien door de derde vriend Arthur. Deze Mefistofeles van de kwaadaardigste soort heeft daar sindsdien gebruik van gemaakt: hij herkende in Winfreds doen het gedrag van de slaaf. Arthur is het type van de manipulator; het is een religieus-fanaat en homoseksueel waarmee Winfred een onwillige vriendschap aangaat. Hij heeft de eigenschappen die Winfred mist en wil hebben: hij heeft flair, kan uit zijn woorden ko-

[p. 5]

men en laat zich door niemand intimideren. Gedurende de jaren dat ze samen op die school zaten, heeft Winfred zich dit allemaal eigen gemaakt. Nu hij van school gaat, laat hij Arthur achter zich: ‘Ik heb hem nodig gehad. Hij heeft dienst gedaan... Je kijkt om je heen en ziet iemand die jou aankijkt. Hij is de brug die verder helpt.’

Dat Winfreds gedrag wordt ingegeven door ambitie wordt stapsgewijs en met psychologische nuance onthuld. Op het moment dat de roman begint, loopt het ‘leerproces’ van Winfred ten einde; bij de gedachte dat hij van school gaat en kan gaan doen wat hij wil, ‘voelde hij zich groots en onsterfelijk’. Achter alle list, berekening en oneerlijkheid die Winfred zich eigen heeft gemaakt, en ten toon spreidt voor zover andere ogen het niet zien, gaat niettemin ook ‘menselijkheid’ schuil: zijn sympathie voor zijn vader, voor de leraar Groen, zijn behoefte mensen te helpen, zijn niet-berekenende omgang met de mensen in het café Condor.

Er treden veel personages op in deze roman en ze hebben allemaal een functie die het gedrag van Winfred betekenis geven: Saat, de reactionaire bloemist, die nochtans altijd op tijd de rekeningen betaalt die Winfreds vader - die een kwekerij heeft - hem stuurt; Puit, ook een bloemist, die in de oorlog NSB-burgemeester was en door Winfred regelmatig wordt bestolen - eerst om zijn zakgeld aan te vullen, daarna om zijn vader te helpen; Jeronimus, een sigarenwinkelier die vooral van belang is vanwege zijn vreemde zoon; Winfreds vriend Stefan, zoon van een rijke familie die ‘in de Heer’ is; zijn vriendin Els waarmee de verhouding moeilijk is. En dan nog Silvia, de vrouw waarmee zijn vader ooit iets heeft gehad en aan wie Winfred hele vage herinneringen heeft die hem niettemin blijven bezighouden. Hij vermoedt dat zijn vader aan haar al jaren elke maand vijfhonderd gulden moet overmaken; de hoer Gonnie en het meisje Philine, iemand die hij nooit heeft gesproken en alleen heeft gezien, maar die in hem een groot gevoel van verwachting wekt dat hij met fantasieën opvult. En de blinde demonstrant tegen alle slechtheid in de wereld, die hem tot een politieke en morele keuze dwingt. Winfred is weliswaar het enige kind van zijn ouders, maar op de achtergrond bevindt zich ‘Alfons’, een enigszins mythische baby die elf jaar voor Winfred is geboren en maar drie dagen oud is geworden. Winfreds menselijke kanten blijken uit zijn relatie met zijn vader die ziek is en wiens bedrijf aan het verlopen is. Buiten de kwekerij ontpopt hij zich tot een religieus curiosum. Dat hij ooit iets bijzonders heeft gehad met een andere vrouw dan zijn moeder versterkt de verwantschap tussen vader en zoon; Winfreds fantasieën over Philine zijn er het pendant van. Zijn vriend Stefan gebruikt hij uitsluitend om in gegoede kringen te kunnen verkeren. Van de zoon van Jeronimus, die het hoofd is van een soort sekte die met een jacht over de zee zwerft, wordt gezegd: ‘Iets van die vermetele avonturier straalde op hem (Winfred - CP) af.’ Zijn sympathie voor de vereenzaamde, Lodeizen citerende, leraar Groen berust op wat hij uitstraalde en tijdens de lessen zei, zoals; ‘Houden van het onmogelijke, geloven in het ongelooflijke, dat houdt in: handelen alsof je gelooft, geloven alsof je handelt.’

Heroïsch

Voor zijn ‘menselijke’ kanten wil Winfred evenmin erg uitkomen als voor zijn geheime ambitie om alle mensen om hem heen uiteindelijk achter zich te willen laten. Tijdens de ziekte van zijn vader zorgt hij voor de kwekerij, beurt zijn moeder op en gaat elke dag naar het ziekenhuis; hij zorgt er ook voor dat elke maand in stilte het geld overgemaakt wordt. Kenmerkend voor zijn ambitieuze kant is de daad die hij op verzoek van de sardonicus Arthur verricht: Arthur vraagt hem examenwerk uit de tas van Groen te stelen zodat hij het kan overschrijven. Hij doet het ook, maar het komt uit. Het gevolg is dat hij verder wordt uitgesloten van het examen en het laatste jaar over zal moeten doen. De verklaringen die Winfred zelf geeft voor zijn daad zijn tegenstrijdig, maar de lezer weet inmiddels genoeg van zijn hoofdpersoon om zijn eigen conclusie te trekken: het was een daad van amorele allure en durf in de geest van Groens uitspraak ‘Houden van het onmogelijke’. Dat blijkt ook uit de reacties: iedereen heeft met hem te doen. Dat hij het voor iemand anders heeft gedaan, geeft de daad nog een extra heroïsch tintje. ‘Je vindt het toch ook wel een beetje interessant,’ zegt zijn innerlijke stem, die als een dubbelganger in de roman optreedt, tegen hem. Zelf zegt hij: ‘Het was een vorm van tederheid die ik voor de wereld voelde.’ Dat is óók waar, maar dan in de zin van: ik voel mij al zo vrij dat ik de wereld deze dienst zal bewijzen. Het is ook waar dat hij nog niet helemaal verlost is van zijn slavendienst voor Arthur.

Was Arthur een vriend of een vijand? vraagt Winfred zich aan het einde van de roman af. Hij was een vriend in Winfreds ogen omdat hij van hem alles leerde wat hij nodig had om zich vrij te gaan voelen. Voor de rest was hij een vijand. Hij pestte Groen ongenadig omdat Winfred een zwak voor hem had; het was Arthur zelf die verraadde dat Winfred het examenwerk gestolen had; hij haalt morbide grappen met Winfred uit. Maar als Arthur tijdens een laatste bezoek zegt: ‘Leven is wat je overmeestert,’ is dat ook Winfreds idee geworden. Hij heeft inderdaad veel overmeesterd, terwijl Arthur uiteindelijk zelfmoord pleegt.

Alle figuren om Winfred gaan letterlijk of figuurlijk tot de ‘doden’ behoren, zoals hij het zelf noemt: Groen pleegt zelfmoord en blijkt al lange tijd op Winfred verliefd te zijn geweest. Zijn vader overlijdt en hij besluit tevens niet meer aan de God van zijn vader te geloven: ook dood. Jochum is voor het examen gezakt en is gedoemd wisselvallige baantjes aan te nemen; Rob trouwt en woont in de provincie op een flat. Denkend aan de vrouwen die zijn gedachten hebben beziggehouden, deelt hij ze ook bij de ‘doden’ in. Zelf is hij uit deze ravage gekomen met een tintelend gevoel dat de toekomst nu een aanvang gaat nemen en dat hij zijn besluit ten uitvoer kan brengen om naar het Zwitserse plaatsje te gaan om op zoek te gaan naar Silvia, de mysterieuze relatie uit het verleden van zijn vader. Zijn dubbelganger vraagt hem of hij aan de gevolgen heeft gedacht: ‘“Elke vitale daad vraagt slachtoffers,” zei Winfred wijsgerig.’ En: ‘Ik neem graag risico's.’ Het is niet alleen het avontuur dat hem trekt, maar ook de behoefte aan wraak omdat zijn vader en zijn bedrijf ten gronde zijn gegaan aan het bedrag dat elke maand in het geheim moest worden overgemaakt.

En joeg de vossen door het staande koren is een belangwekkende roman, hoewel Siebelink wel erg traditioneel te werk gaat. Wellicht is dat voor hem ook maar het beste, gezien de novelle Oponthoud waarin hij een minder conventionele vorm koos en in mijn ogen mislukte. In deze nieuwe roman laat hij een dubbelganger van Winfred optreden en dat is wel een erg vaak toegepaste truc. Het is bovendien helemaal niet nodig; Winfred praat via de schrijver voortdurend in zich zelf; de dubbelganger is één te veel in dit bondgenootschap. Siebelink heeft in deze roman ook de neiging een enkele maal interessanter uit de hoek te willen komen dan nodig is en dan ontstaan er diepzinnige en zwaarwichtige zinnen van het soort waar Dirk Ayelt Kooiman zich soms ook toe laat verleiden. Winfred zegt - ongeveer zoals de hoofdpersoon van Kooimans Vertellingen - ‘Als ik misschien ergens voor ben... is dat voor een wereld zonder idee, zonder ideaal, zonder ideologie.’ Het verschil met Kooimans personage is dat die een wereld zonder ideologie constateert, terwijl Winfred ernaar uitkijkt. Hoewel in deze roman ook sprake is van het Zwitserse plaatsje La-Chauds-de-Fonds en de vrouw Silvia heet, is het verband met de novelle Oponthoud voor zover ik kan zien, afwezig. Er zijn te veel verschillen, hoewel zelfs de naam van het meisje bijna identiek is (Sylvia). Waarom Siebelink zo duidelijk een verband suggereert, is mij niet duidelijk; het kan uiteindelijk slechts verwarring stichten.

De roman is vooral opmerkelijk door het genuanceerde beeld dat Siebelink geeft van iemand die weg wil uit de wereld waar hij vandaan komt en ‘wraak’ wil nemen door te gaan leven naar zijn eigen ideeën, ook al doet hij dat het liefst ‘in een wereld zonder ideaal, zonder ideologie.’

■