Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 58]

Van konijnen en ander nieuws

J.M.A. Biesheuvel

Het is jammer dat het voorjaar op uitbreken staat, want er is een boekje verschenen dat als geen ander dienst kan doen om bij de warme kachel gelezen te worden. Het is Hoe de dieren in de hemel kwamen van J.M.A. Biesheuvel, voorafgegaan door Die Aardige Beer, met houtsneden van Charlotte Mutsaers. Biesheuvel is een groot en geboren verteller en met deze twee verhalen verdient hij, evenals de dieren waar hij over schrijft, een plaats in de hemel, dat is zeker. Ik zou de twaalf aardigste kinderen die ik ken op stoeltjes willen zetten om ze deze twee verhalen voor te lezen, en daarna nog eens hetzelfde willen doen voor de twaalf aardigste volwassenen die ik ken. Die Aardige Beer vertelt hoe op een zeer koude winteravond twee konijnen op weg gaan naar Beer, omdat hun eigen huisje is verbrand en ze nergens anders weten heen te gaan. Onderweg klagen ze over de kou ‘Maar je moet goed oppassen dat je geen kou vat,’ merkte Nijn slim op, ‘we zouden eigenlijk een tweede pelsje moeten dragen. Weet je waar het vooral pijn doet? Bij mijn poepgat, daar is het een beetje kaal, het is net of ze daar met spelden in prikken, zo koud is het gewoon.’ ‘Volgens mij is het wel dertig graden onder nul, misschien wel veertig, het is een belachelijke temperatuur, en we hebben ons het hele jaar nog wel zo goed gedragen,’ riep Annie door het gefluit van de wind in de struiken heen.

Beer neemt de konijnen vanzelfsprekend in zijn huis, dat In Leven heet, op en maakt er een gezellige boel voor ze van. Beer is in dit verhaal de grote beschermer, de grote allesweter met het aardigste en ruimste Berenhart dat je je maar wensen kunt. De laatste zin van het verhaal is het waard om, zoals nu sommige beginzinnen van boeken of verhalen de ronde doen, klassiek te worden. ‘En Beer lachte: “Wat een grappenmakers zijn konijnen toch! En Otter is ook zo'n mallerd om door zijn stoeltje te zakken. Het leuke van de meeste dieren is dat ze zo aandoenlijk haast niets weten.”’

In Hoe de dieren in de hemel kwamen gunt Biesheuvel ons een kijkje in de hemel, waar het soms ook heel moeizaam toegaat, maar waar uiteindelijk toch alles, álles, goed komt: ‘Zo het al vaak prettig en mooi was geweest in de hemel, werd het er nu pas aangenaam en echt heerlijk!’ In de twee verhalen klinkt een schrijnend medelijden door met alles wat klein is en zich niet kan verweren in de wereld. En de taal is zo precies die van kinderen en andere volwassenen, met onverwachte en scherpzinnige wendingen, dat je heel vaak moet lachen, maar niet precies weet of je niet aan het huilen bent. Het boekje is prachtig uitgegeven en de houtsneden van Charlotte Mutsaers van Nijn en Annie, tegen de koude optornend in de donkere nacht, verdwijnen niet gauw van het netvlies. (Meulenhoff f 15, -)

Houtsnede van Charlotte Mutsaers

Reve aan Dr. Ida G.

Een van de uitgesproken karaktereigenschappen van de vele uitgesproken karaktereigenschappen van Gerard Reve is zijn hartstocht voor het jennen. Gevleugeld is zo langerzamerhand zijn uitspraak tegen een doodzieke Teigetje, dat ie niet zo moest hoesten en kuchen... want ‘een zieke vriend kan ik altijd krijgen’. Bij uitgeverij Veen is een hardkaftboekje met versierd binnenwerk verschenen, zestien pagina's dik, waarin twee brieven van Gerard Reve zijn opgenomen. Het boekje, zo meldt het colofon is gemaakt voor vrienden van Gerard Reve en uitgeverij Veen. Het boekje is niet in de handel en de oplage ervan bedraagt driehonderd exemplaren, genummerd en gesigneerd door de auteur. Het boekje dat ik voor me heb liggen is gesigneerd door de auteur en draagt het nummer 301. Hoeveel grappen Reve tegelijkertijd uithaalt, valt nooit precies te vertellen. Het is getiteld Zeergeleerde Vrouwe en bestaat uit twee brieven aan ‘Dr. Ida G.’. De eerste brief is niet langer dan een halve pagina, waarin Gerard Reve aan de ‘Zeergeleerde Vrouwe’ enkele gedichten van zijn hand voorlegt met het verzoek haar oordeel over de gedichten te mogen vernemen. De tweede brief is gedateerd 22 september 1981 en geschreven in Sea View, het door Reve aangekochte zeefort aan de rand van Harwich. Daarin dankt hij de ‘Zeergeleerde Vrouwe’ voor haar antwoord, belooft haar niet meer lastig te vallen met volgende brieven, en vertelt hij wat over de huizen die hij bezit.

Het is zeer goed mogelijk dat deze twee brieven werkelijk verstuurd zijn en dat ‘Dr. Ida G.’ werkelijk op het verzoek van Gerard Reve is ingegaan. Je weet bij Gerard Reve nooit wat er nu precies waar is. Maar diep in de nacht van die 22ste september 1981, eigenlijk in het eerste uur van die nieuwe dag, 23 september, heeft Reve opnieuw de dop van zijn vulpen getrokken om nog een vervolgbrief te schrijven, beginnend met de woorden ‘Ja, wat die Prijs betreft. Het is volgens mij een twijfelachtige onderscheiding: kijkt U de lijst van bekroonden maar eens na.’ In dat na-middernachtelijk uur van de 23ste september breekt onstuitbaar de hartstocht van het jennen door. Eerst over de Prijs, de P.C. Hooftprijs, die ‘Dr. Ida G.’ in 1979 ontving en Gerard (toen nog) Kornelis van het Reve in 1968. ‘En dan te bedenken dat het bedrag allerminst een kompensatie is van de schade. Schade ja, want het publiek denkt, zelden ten onrechte: “Dat is onleesbare intellektuelenschrijverij.”’ Dit is de eerste speldeprik. Dan volgt een iets hardere kwelling: ‘Het verkrijgen van die Prijs heeft U waarschijnlijk levenslang van het publiek vervreemd, en Uw werk ligt dan ook bij De Slegte.’ Maar dan komt Gerard Reve pas goed op gang en vertelt hij de ‘Zeergeleerde Vrouwe’ hoe hij de jonge vriendin van zijn eigen ‘zoon’ (23 jaar oud) bekend heeft; uitgebreid schildert hij dat; stelt vragen of zij ook wel eens verlangt ‘aan de liefdesvriend van een door U aanbeden vriendin Uw lichaam veil te geven?’ (...) ‘Het moet haast wel, want Uw verzen zijn vol van onvervulde verlangens.’ En ten slotte geeft hij haar adviezen over de titels van haar dichtbundels die zij slecht kiest. Het is bekend van Reve dat hij dat graag doet, adviezen geven over titels. In Het lieve leven raadde hij ooit Ab Visser aan, zijn boek toch vooral niet ‘Wat moet ik er mede’ te noemen: ‘Maar als jij het al niet weet, hoe moet de lezer er dan uitkomen? Negatieve titels zijn verkeerd.’ En als voorbeeld van een positieve titel noemt hij aan Ab Visser dan zijn eigen werk ‘De taal der liefde’. Dat is een goede titel omdat de mensen dan denken: ‘Ik heb wel geen studiehoofd, maar het kan toch geen kwaad die taal eens te leren.’

Houtsnede van Charlotte Mutsaers

Aan ‘Dr. Ida G.’ schrijft Reve dat de titel De Slechtvalk van een van haar dichtbundels uitermate slecht gekozen is. ‘Ieder gelooft zijn valk een uil te zijn, dus er zullen stellig mensen zijn, die wel een boek onder de titel “De Valk” willen kopen (...) Maar wie wil een “Slechtvalk”? (...) Zelfs als men een Valk is, noem ik het onverstandig het eigen nest te bevuilen.’

Het is een hele mooie brief, van Gerard Reve, maar een jenbrief dat wel. Er schuilt kwaadaardigheid in Gerard Reve en de ‘Zeergeleerde Vrouwe’ zal dat niet op prijs weten te stellen. Integendeel.

[p. 59]

Amerikaanse letterkunde

T.A. Birrell is hoogleraar in de Engelse en Amerikaanse letterkunde aan de Universiteit van Nijmegen. Van hem is jaren geleden het boek Engelse letterkunde verschenen, een handzaam standaardwerk over de Engelse literatuur. Bij Het Spectrum is nu van T.A. Birrell Amerikaanse letterkunde uitgekomen, een overzicht van Amerikaanse dichters, romanschrijvers en toneelschrijvers van de zeventiende eeuw tot nu. Het is geen volledig overzicht, T.A. Birrell is duidelijk selectief te werk gegaan en verantwoordt dat ook in zijn bibliografie. Zo heeft hij bij voorbeeld van de naoorlogse schrijvers alleen zijn essays over J.D. Salinger en Saul Bellow opgenomen. Het aardige van Amerikaanse letterkunde is dat het een erg goed leesbare inleiding op de Amerikaanse schrijvers en dichters is, en dat de tekst van T.A. Birrell niet van enige humor gespeend is. Over Saul Bellow vermeldt hij dat deze sinds 1962 verbonden is aan de Universiteit van Chicago ‘waar hij als hoogleraar zitting heeft in het Comité voor Sociaal Denken - wat dat ook moge zijn’. En over Emily Dickinson schrijft hij naar aanleiding van haar taalgebruik: ‘Ze zou het gesprek tussen Humpty Dumpty en Alice volkomen begrepen hebben. “Als ik een woord gebruik,” zei Humpty Dumpty op een tamelijk minachtende toon, “betekent het precies wat ik het verkies te laten betekenen - niets meer en niets minder.” “Het is de vraag,” zei Alice, “of je woorden zoveel verschillende dingen kunt laten betekenen.” “Het is de vraag,” zei Humpty Dumpty, “wie de baas wordt - dat is alles.”’ Hetzelfde korte dialoogje uit Trough The Looking Glass komt ook voor als motto bij een taalfilosofisch opstel van Alice ter Meulen in het nieuwe nummer van Raster (20). Het is altijd plezierig als mensen die met de wetenschap omspringen, er blijk van geven ook met de literatuur weg te weten.

Raster

Het nieuwe nummer van Raster (20) heeft een boeiende inhoud. Behalve bovengenoemd opstel van Alice ter Meulen, staan er gedichten in van Hans Bakx, J. Bernlef, Lawrence Raab, H.H. ter Balkt, en Hans Tentije. Jan H. Mysjkin schreef een essay ‘Het vers in de krisis van het vers’. Wilfred Oranje en Italo Calvino schrijven beide in dit nummer over de tekenaar-met-de-geraffineerde-kinderpen, Saul Stemberg. In Raster staan ook Oefeningen van J.F. Vogelaar. Oefeningen waarin? In het dagboekschrijven, zoals de ondertitel van het stuk van J.F. Vogelaar vermeldt. Dat is merkwaardig, want het dagboekschrijven valt toch te rekenen onder de meer ‘burgerlijke’ genres van literatuur en J.F. Vogelaar is de laatste onder de Nederlandse schrijvers op wie het woord ‘burgerlijke literatuur’ van toepassing is. Maar zoals te verwachten zijn het meer kritische notities dan een traditioneel dagboek, over literatuur en andere mechanismen. Ook het dagboekschrijven zelf wordt aan een kritisch onderzoek onderworpen. Slechts één keer lijkt het op een echt dagboek, als Vogelaar klaagt dat hij al dagen bijna niet kan zitten van de pijn. O nee, en nóg een keer als hij schrijft: ‘Ik schrijf dit dagboek met tegenzin. De oneerlike eerlikheid hangt me nu al de keel uit. Voor wie schrijf ik? Als het voor mezelf is, waarom publiceren? En als het voor de lezer is, waarom doe ik dan alsof ik met mezelf praat?’ Wie die een dagboek heeft bijgehouden en dat terugleest, komt dergelijke verzuchtingen niet met de regelmaat van de klok tegen?

DOESCHKA MEIJSING