Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 46]

Het actuele tegenspel tegen de mythe
W.B. Yeats en zijn bezeten liefde

Geef nooit het hele hart door W.B. Yeats Vertaling: A. Roland Holst en J. Eijkelboom Uitgever: Kwadraat, 56 p., f 19,50

Rein Bloem

Er zijn dichters die na hun dood voortdurend door hun liefhebbende lezers geëxcuseerd worden: ‘Ik weet het wel, hij is uit de tijd, maar hij heeft toch iets, hoe zal ik het zeggen, een stem uit mijn jeugd, die raak ik nooit meer kwijt.’ A. Roland Holst vervult zo'n twijfelachtige functie; op zijn bevlogen onzin is menig lezer uitgekeken, woest en moe, maar je zal ze de kost nog moeten geven, de minnaars van ‘laten wij maar zacht zijn voor elkander, kind’ en ‘Een winter aan zee’.

Nog meer van die rare kostgangers heeft Holsts grote voorbeeld, de Ierse dichter William Butler Yeats (1865-1939).

Diens zeer ongare mengsel van sprookjes, spiritisme, theosofie, nationalisme, platonisme en conservatisme levert een schimmig wereldbeeld op, waarin, zo mag je hopen, niemand meer iets ziet. En misschien is ook, ondanks de zangerigheid, zijn vroege mythische werk - poëzie en toneel - danig uit de tijd. Maar dan, vanaf 1910 tot 1930 met een nagalm tot zijn dood, schrijft de oude bard een aantal gedichten die onvergetelijk zijn, terwijl er wat betreft de inhoud niet ineens klaardere wijn wordt geschonken, dat is nog altijd tamelijke drab. Het is de poëzie zelf die het hem doet, zodat een nuchterling als Orwell (niet eens een uitgesproken poëzieliefhebber) of sceptici als Philip Larkin en Enright zich geheel gewonnen geven: daar is een onvergankelijk dichter aan het woord. Tot de bundel The Tower (1928) gebeurt dat misschien nog maar bij vlagen: er zijn onvoorstelbaar prachtige fragmenten vaak aan het begin of juist aan het eind van een gedicht, een plastiek van allure, een krachtig ritme dat de klankkleur voor zoetgevooisdheid behoedt.

Een beroemd, maar voor velen dubbelzinnig gedicht is The Second Coming, geschreven in 1919, één van de apocalypsen waar Yeats zo sterk in was: een monster staat op uit de woestijn en tijgt naar Bethlehem om als nieuwe Christus geboren te worden, het gaat niet goed met de wereld:

Surely the Second Coming is at hand.
The Second Coming! Hardly are those words out
When a vast image out of Spiritus Mundi
Troubles my sight...

Dat is niet om de adem in te houden. Maar het gedicht begint zo:

Turning and turning in the widening gyre (= spiraal)
The falcon cannot hear the falconer;
Things fall apart; the centre cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world,
The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere
The ceremony of innocence is drowned

Dat beeld van de valk die ontsnapt, die contrasterende ritmes, de combinatie van concreet en abstract, de wirwar van middelpuntvliedende krachten en de uiteindelijke val (drowned), dat alles is niet meer uit hoofd en hart te bannen, dat beklijft.

Jan Eijkelboom, de inleider tot de door hem (en Roland Holst) vertaalde bloemlezing uit Yeats: Geef nooit het hele hart lijkt, alleen al door deze titel van een onbelangrijk vroeg gedicht (never give all the heart, 1904) te kiezen, zich in de schare van geïrriteerde bewonderaars op te stellen. Hij besluit die inleiding op weldadige wijze: ‘Zelf behoor ik natuurlijk niet tot die hoge geestelijkheid. Maar men kan heel wel onder de indruk zijn van een kathedraal, zonder dat men gelooft aan de hocus-pocus, of mumbo jumbo, welke onder die hoge gewelven bedreven wordt.’

Het is frappant hoe hij met die instelling in zijn vertalingen veel meer recht doet aan het dichterschap van Yeats dan Roland Holst dat doet, die in Nederland de eerste pleitbezorger was en waarlijk zelf een goede dichter en vertaler (King Lear). Misschien dat onverdeelde bewondering iemand blind doet staren op de inhoud, zodat hij aan de vorm niet toekomt:

Geen tweede Troje

Hoe zou ik haar verwijten, dat ze ellende
bracht in mijn dagen, of dat zij voor kort
de onnoozlen opgezweept zou hebben en de
straten en stegen had dooreengestort,
als in hen durf verlangen evenaard had?
Waar kon zij vrede vinden met een geest
die adel simpel als een vuur bewaard had,
met schoonheid als een boog die spant, van 't ras
dat niet meer thuishoort in een tijd als deze,
hoog zijnde en eenzaam en niet aan te randen?
wat moest zij met een wezen als haar wezen?
vond zij een ander Troje om te verbranden?

No Secound Troy (in: The Green Helmet, 1910) is weer een apocalyptisch gedicht, waarin politiek en persoonlijk leven samengaan: bij gebrek aan durf zal de versplinterde Ierse vrijheidsbeweging geen nieuw Troje, dat wil zeggen geen stralend resultaat opleveren; voorvechtster Maud Gonne, voor wie Yeats jarenlang een onbeantwoorde liefde koesterde (ze vond hem te weinig strijdbaar) zal daar geen verandering in kunnen brengen, maar ze is zelf wel onaantastbaar en uniek gebleven.

Een heel spannend, zij het retorisch gedicht, dat overeind blijft door het actuele tegenspel dat de mythe geboden wordt: Maud Gonne was kort daarvoor van haar echtgenoot gescheiden (John MacBride), werd als toneelspeler in het Abbey-Theatre (het revolutionaire Ierse theater) daarom uitgefloten, trok zich terug uit de openbare wereld en probeerde op anarchistische wijze vergeefs allerlei hardhandige acties op te zetten, onder andere bomaanslagen op Britse schepen die naar Zuid-Afrika voeren.

Het gedicht is gebouwd op drie allitererende retorische vragen: why-what-why en daarom alleen al deugt de vertaling niet, hoe-waar-wat is

[p. 47]

vele malen slapper. En dan die vreselijke rijmoplossingen (en de... had/had)! Enfin, laten we de dichter van Een winter aan zee nog eens aan het hart drukken.

W.B. Yeats

Leda en de zwaan

Yeats symboliseerde zijn harde geliefde vaak in Helena van Troje of Leda, die van Zeus de Zwaan twee eieren overhield, waaruit Helena en Clytaemnestra ontstonden. In het grootmeesterlijke Leda and the Swan (uit: The Tower, 1928), ditmaal wel naar behoren door Roland Holst vertaald, is Maud Gonne onzichtbaar. Zou Yeats' huwelijk in 1917 met Georgie Hyde-Lees, na zijn laatste geweigerde huwelijksaanzoek aan Maud en haar dochter Iseult in datzelfde jaar, de geboorte van zijn dochter Anne, de toekenning van de Nobelprijs in 1923 en het daarop volgende establishment, zou dat alles aan zijn bezeten liefde een eind hebben gemaakt? Leda en de zwaan is een annunciatiegedicht: Leda wordt als Maria bevrucht door een hogere macht: did she put on his knowledge with his power/gewerd haar met zijn macht zijn weten ook?

Of is dat wishful thinking en ontstaat uit een sidd'ren in de lendenen geen tweede Troje? Of is de verbeelding van de overweldiging die aan dit orgasme voorafgaat ook een wishful thinking en is Yeats op die manier nog altijd niet van zijn godin los?

Hoe moeten, van haar wijkende dijen, vaag
die angstvingers de veren pracht vandaanslaan?
Wat kan, in die witte stormloop neergevlaagd,
het vlees dan op zich 't vreemd hart voelen aangaan?

Genoeg van A. Roland Holst. Hoe weert zich diens bewonderaar Jan Eijkelboom? Hij is al zeer goed op dreef in zijn vertalingen van vroege Yeats-gedichten, maar levert een meesterstuk met zijn herdichting van twee grote gedichten uit The Tower. Sailing tot Byzantium en Among School Children, dé twistappel onder de honderden interpretatoren (van wie ik alleen Kermode en Frye als combattanten noem). Eijkelboom ziet kans Yeats' (en Roland Holsts) dierbare ottava rima intact te laten, het rijmschema abababcc; soms een beetje smokkelen met halfrijmen maar die zitten in het oorspronkelijk ook af en toe; altijd heel vanzelfsprekend met vooral in de slotregels van de acht genummerde coupletten zeer fraaie, onnadrukkelijke oplossingen, deze bij voorbeeld:

Or else, to alter Plato's parable,
into the yolk and white of the one shell.
Of met een variant op Plato's verhaal:
wij zaten, eiwit en dooier, in één schaal.

Nog opmerkelijker is de weerklank van de ironische toon, de zelfspot waarmee Yeats zijn optreden als onderwijsinspecteur in zijn hoedanigheid van senator bekijkt:

In momentary wonder stare upon
A sixty-year old smiling public man.
Kinderogen staren tijdelijk afgeleid
naar een zestig jaar oude autoriteit.

In zijn inleiding valt Eijkelboom de Nederlandse hoogleraar Verhoeff bij, die in zijn helemaal aan de interpretaties van dit ene gedicht gewijde proefschrift The practicism of criticism, 1966 tot de conclusie komt dat Yeats als denker niet opweegt tgen Yeats als dichter. Maar hij voegt eraan toe dat hij de allerwegen geponeerde mening dat de vier laatste stanza's minder zijn dan de eerste vier, niet helemaal deelt: er zitten toch prachtige regels in. Dat klopt:

O body swayed to music, O brightening glance,
How can we know the dancer from the dance?
O lichaam door muziek bewogen, blik die glanst,
wie ziet nog het verschil? De danser is de dans.

Ik zou nog wel verder willen gaan in mijn bewondering: ik vind het hele gedicht in beide talen zonder één echte inzinking. De plot alleen al, dat mengsel van belegenheid en plotseling oplaaiende drift in een ‘droom van een lijf als dat van Leda’ waarin Maud Gonne weer stralend voor ogen staat en dan herleeft in één van de onaanzienlijke schoolmeisjes:

en door mijn hart raast plots een wilde wind:
zij staat hier voor mij als een levend kind.

Daarna vraagt de conservatief, die zich zelf ziet als vogelverschrikker zich af wat de prijs is voor een moeder die haar lijf verruïneert in zwangerschap, bevalling en sloven voor haar kind dat er niets van terecht brengt, het vergeefse van alle moeite voor moeders, dichters en politici en denkers:

o self-born mockers of man's enterprise.
bespotters in onszelf van 't menselijk streven.

Wat is het resultaat van ai dat afbeulen? Verval, zo lijkt het wel. Maar dan blijkt Maud Gonne, de onaantastbare, nog steeds niet kapot. Ze doet nog steeds haar werk:

Labour is blossoming or dancing where
The body is not bruised to pleasure soul,
Nor beauty born out of its own despair,
Nor blear-eyed wisdom out of midnight oil.
Het werk bloeit op of danst wanneer
het lichaam niet gekneusd werd om de ziel,
of schoonheid niet uit wanhoop werd geboren
of wijsheid niet bij d'olielamp beviel.

Dat is om met hart en ziel van te houden.

■