Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 39]

Walter Serners vrolijke niets
Dadaïstische misdaadverhalen aan de vergetelheid ontrukt

De elfde vinger door Walter Serner Vertaling: Peter Nijmeijer Uitgever: Peter van der Velden, 284 p., f32,50

Rob Verheijen

Eind april 1921 ontving Francis Picabia, één van de centrale persoonlijkheden en voornaamste geldschieter van de dada-beweging in Parijs, een brief van de Duitse schilder Christian Schad, waarin deze Tristan Tzara, die zich in Parijs als de grondlegger, theoreticus en organisator van het dadaïsme gepresenteerd had en daardoor grote roem had verworven, ervan beschuldigde dat hij zijn geruchtmakende Manifeste Dada van 1918 grotendeels opgebouwd had uit ideeën van Schads vriend Dr. Walter Serner. Korte tijd later trok Picabia zich uit de dada-beweging terug. Begin 1922 brak ook André Breton met Tzara en begon hem in zijn geschriften aan te vallen.

Walter Serner zelf, de man die onbedoeld het middelpunt van deze ondadaïstische ruzie over bedrog en plagiaat was geworden, had zich ondertussen na een kort verblijf in Parijs uit het dadaïstenwereldje teruggetrokken en was naar zijn woonplaats Genève teruggekeerd. Na 1927 verdween Serner uit het gezichtsveld van zijn kennissen en zelfs Schad hoorde niets meer van hem. Zijn verdwijning betekende tevens dat hij als schrijver van korte verhalen en als dadaïst in de vergetelheid raakte. In de memoires van de oude dada's wordt Serner zelden genoemd en dan nog meestal als een wat mysterieuze buitenstaander. Het is dus niet verwonderlijk dat de kunst- en literatuurgeschiedenis zich lange tijd nauwelijks met Serners betekenis als schrijver en dadaist beziggehouden hebben. In de laatste jaren is er echter een kentering op gang gekomen. Christian Schad publiceerde in 1971 Relative Realitäten. Erinnerungen um Walter Serner en wekte daarmee de belangstelling. In de Bondsrepubliek werden Serners verhalenbundels en zijn dada-manifest Letzte Lockerung opnieuw uitgegeven, in 1977 verscheen bij het Renner Verlag Hirngeschwuer, een selectie uit Serners teksten en vorig jaar werd zelfs een tv-programma van de NDR aan hem gewijd. Nu is het dan ook in Nederland zo ver: de verhalenbunden Der elfte Finger, een compilatie van vier bundels die tussen 1921 en 1926 uitgegeven werden, is in vertaling verschenen.

Walter Serner had de geboorte van het dadaïsme in Zürich van nabij meegemaakt, maar had zich aanvankelijk niet bij het groepje oerdada's aangesloten. In de eerste jaren na de opening van het Cabaret Voltaire in 1915 was dada niet veel meer dan een internationale club van avant-garde kunstenaars die een toevlucht in het neutrale en relatief tolerante Zwitserland hadden gevonden. Deze mensen - Hans Arp, Hugo Ball, Tristan Tzara, Hans Richter en anderen - waren op zoek naar een ‘vrije kunst’. Zij experimenteerden met toevalscomposities, bruïtistische concerten en simultaangedichten. Ondanks hun anti-kunstmanifesten zetten zij in feite vooroorlogse experimenten van mensen als Wassily Kandinsky voort.

Oplichting

Met de ‘bekering’ van Walter Serner tot het dadaïsme in 1916 of 1917 en met de komst van Francis Picabia naar Zürich in 1918 begon zich een andere richting af te tekenen: de door de kunst-dada's verbaal verkondigde anti-kunstopvatting werd nu pas echt serieus genomen. Ook Tzara's houding schoof, volgens Hans Richter in Dada - Kunst und Antikunst, in de richting van het ‘fröhliche Nichts’.

Het opzienbarende manifest Letzte Lockerung, dat Serner begin 1918 voltooide (maar pas later in zijn geheel kon publiceren), is een uit scherpe observaties, sarcastische opmerkingen en venijnige aforismen opgebouwde verwoording van alle ideeën die het dadaïsme in zijn meest nihilistische en agressiefste vorm heeft voortgebracht. Het manifest is een ‘Wutausbruch, der die ganze wilde Skala von Witz und Verachtung, Hass und Hohn, Grausamkeit und Zynismus durchläuft’, aldus een recensie in de Hamburger Correspondent. In zijn agressieve aanval op kunst en cultuur wilde Serner aantonen dat alle geestelijke en andere inspanningen niets anders zijn dan min of meer geslaagde pogingen de dodelijke verveling waar iedereen bewust of onbewust onder lijdt te bestrijden - ‘In summa, meine Kleinen, die Kunst war eine Kinderkrankheit’. Zelfs de massale moordpartijen op de Europese slagvelden beschouwde Serner als een circusattractie die tot doel had de betrokkenen ‘aangenaam’ bezig te houden. Aangezien het leven zinloos is en idealen en cultuur toch maar oplichting zijn - Nietzsche en Freud waren voor de dadaïsten uiterst acuteel - konden de echte dada's alleen maar een bevredigende levenshouding vinden door amusante bezigheden te bedenken die de verveling verdrijven. Voor Marcel Duchamp was dat het schaakspel, Picabia gaf decadente glitterfeesten en Serner ging op reis en observeerde het leven om zich heen.

Walter Serner

Grand Bal Dada

Serners bijdrage aan dada bestond niet alleen uit theorie - ook praktisch sloot hij zich aan bij het dadaprogramma in het kader van het ‘épater le bourgeois’. In april 1919 vond in Zürich een soiree plaats die een dubbele doelstelling had: aan de ene kant werd een verantwoord programma van dada-kunst geboden, aan de andere kant was de avond een geslaagde poging het publiek door provocaties op stang te jagen. Dit laaatste aspect was vooral geënsceneerd door Serner, die gekleed in een zwart jacket, gestreepte pantalon een grijze das eerst een onthoofde kleermakerspop een bos kunstbloemen te ruiken gaf en vervolgens met zijn rug naar het publiek zittend gedeelten uit Letzte Lockerung voorlas. Het gevolg was een algehele vechtpartij die pas eindigde toen Serner achter het toneel was gevlucht en de zaallichten aangestoken waren. Een geregeld toegepaste tactiek van de Züricher dadaïsten was het zaaien van verwarring in de Zwitserse pers door zelfverzonnen berichten in te sturen. Zo schreven Tzara, Arp en Serner een verslag van een pistolenduel op de Rehalp bij Zürich. Het bericht was des te sensationeler omdat als secondanten behalve Serner en Picabia ook de schilder Kokoschka en de alom gerespecteerde Zwitserse schrijver J.C. Heer genoemd werden.

In oktober 1919 verlegde Serner zijn werkterrein naar Genève. Zijn programma in die stad bestond uit een mengeling van eigenhandig geschreven sensatieverhalen in de pers, die vaak in binnen- en buitenlandse kranten overgenomen werden, en werkelijk plaatsvindende manifestaties, die des te provocerender werkten omdat Serner met zijn elegante kleding, doctorstitel en perfecte omgangsvormen het schoolvoorbeeld van een beschaafde intellectueel leek. Hoogtepunt van het dada-seizoen in Genève was het Grand Bal Dada op 5 maart 1920 in het door Schad feestelijk met lampions, dozen, paraplu's en dergelijke ingerichte Plainpalais. Anders dan in Zürich waren artistieke pretenties volledig afwezig. De regie stond in het teken van provocatie en slapstick. De avond eindigde ermee dat een groep dadaïsten minutenlang met kinderpistooltjes op Serner schoot, die onophoudelijk steunde: ‘Ah, c'est bon! Encore! Encore!’ (als men tenminste het verslag in het Praagse Tagblatt van 21 maart 1920 mag geloven).

Aangezien de dada-beweging zich verplaatst had naar andere centra als Berlijn en Parijs - de noodzaak om in Zwitserland te blijven was na 1918 opgeheven - werd het ook voor Serner tijd zich in Parijs te laten zien. In Parijs nam Serner nog éénmaal aan een dada-manifestatie deel, het Festival Dada. Maar dada had ondertussen zijn echt provocerende karakter verloren - het pu-

[p. 40]

bliek had alvast allerlei projectielen meegebracht om de optredenden te bekogelen. Nog afgezien van de affaire met Tzara was de lol er voor Serner van af.

Lustgevoelens

Na zijn breuk met dada begon Serner een reizend leven. Aanvankelijk bleef Genève nog zijn vaste woonplaats, maar vanaf 1923 kon men hem in alle grote steden van Europa tegenkomen. Serner verkeerde in alle mogelijke milieus, variërend van luxueuze hotels tot havenkroegen en speelholen. Waar hij al die tijd van leefde, is nooit helemaal duidelijk geworden. Er deden dan ook de wildste geruchten de ronde over Serners leven, wat nog gestimuleerd werd door Serner zelf en zijn uitgever Paul Steegemann, die af en toe suggesties over meisjeshandel in Uruguay en internationale oplichterij verspreidden. Daar kwam bij dat uit Serners verhalen een gedetailleerde kennis van de gewoonten en het taalgebruik van de Europese onderwereld bleek, zodat de geruchten graag werden geloofd. Het resultaat was dat Serner bijna voortdurend door de politie in de gaten werd gehouden, dat in Berlijn zijn toneelstuk Posada na de première in 1927 verboden werd en dat van alle kanten hetze-campagnes tegen hem gevoerd werden. In 1933 werden al zijn boeken door de nazi's verboden. Serner trok zich terug uit de openbaarheid en verdween tenslotte spoorloos. Pas onlangs is vastgesteld dat Serner in 1941 in concentratiekamp Buchenwald om het leven is gekomen.

Serners misdaadverhalen kan men beschouwen als verslagen van de observaties die hij tijdens zijn reizen maakte. Het zijn korte, intelligent geschreven, uiterst gecomprimeerde en zeer amusante verhalen, die de lezer direct midden in een gecompliceerde situatie plaatsen - de lezer moet de voorgeschiedenis zelf uit het verhaal zien af te leiden. Het thema van vrijwel alle verhalen is crimineel of erotisch bedrog, dat op zeer ingenieuze manieren uitgevoerd wordt. Serner trekt de dunne sluier van cultuur weg en legt de ware aard van de acteurs bloot. De lezer kijkt samen met Serner door een sleutelgat waarachter de hele slechtheid van de mens tentoongesteld wordt.

Van de overtuiging uitgaand dat de mens onder zijn laagje cultuur een egoïstisch wezen is dat uitsluitend op eigen lustgevoelens uit is, was een genietende observatie voor Serner de enige mogelijkheid een aangenaam leven te leiden. Bij zo'n levenshouding is het essentieel dat men op geen enkele manier bij het geobserveerde leven betrokken raakt. Zonder idealisme en zonder culturele of filosofische illusies past men zich uiterlijk aan zijn omgeving aan maar doet dit slechts schijnbaar en met de instelling van een onpartijdige toeschouwer - de echte dadaïst is een moderne dandy. In dit opzicht ging Serner veel verder dan de meeste andere dada's, die geleidelijk toch in het burgerlijke kunstcircuit opgenomen werden. Voor Serner was dada een diep gevoelde levensovertuiging, of anders gezegd, voor Serner was dada een episode in zijn ontwikkeling die hem tot een totaal gebrek aan geloof in welke waarden dan ook leidde. Na op deze manier alle schepen achter zich verbrand te hebben, moet het voor Serner een pijnlijke ervaring geweest zijn te moeten constateren: ‘Die letzte Enttäuschung? Wenn die Illusion, illusionsfrei zu sein, als solche sich herausstellt.’

■