Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 47]

Het cultuursocialisme van Jacques de Kadt
De Nieuwe Kern en Karl Barth

De Nieuwe Kern en Karl Barth door A.A. Spijkerboer Uitgever: J.H. Kok, Kampen, 153 p., f29,90

Bart Tromp

Het theologische proefschrift van A. Spijkerboer is een merkwaardig werkstuk. Het is kort, en goed geschreven en dat zijn geen gebruikelijke kenmerken van dissertaties. Maar waar ik op doel, als ik van ‘merkwaardig’ spreek, is de vraagstelling.

In feite komt die neer op de vraag: had Jacques de Kadt gelijk met zijn beschuldiging dat de theoloog Karl Barth na de Tweede Wereldoorlog ‘een bewonderaar van de communistische heilstaat werd - en nog wel van de heilstaat zoals die onder Stalin functioneerde’? Spijkerboer tekent daar bij aan dat Barth wel nooit van De Kadts beschuldiging zal hebben gehoord, en als hij dat wel had gedaan, dan zou hij er zijn schouders over hebben opgehaald, want dit verwijt werd hem toen voortdurend gemaakt. Zo'n relativering van de schrijver zelf maakt die van de criticus overbodig. Voor Spijkerboer is deze vraagstelling een gezochte aanleiding om twee werelden die hem duidelijk sympathiek zijn met elkaar te verbinden. De eerste wereld is die van De Nieuwe Kern, het nooit meer dan 200 abonnees tellende tijdschrift dat Jacques de Kadt en Sal Tas na het échec van de OSP in 1933 oprichtten en tot 1940 volschreven. In dit tijdschrift - intellectueel zeker het boeiendste wat er in die tijd in het Nederlands verscheen - ontwikkelden De Kadt, en zijn onderschatte leerling Sal Tas (diens De illusie van de ondergang 1946 - is een oorspronkelijk en erudiet werk) vanuit een systematische kritiek op het toenmalige socialisme een nieuwe conceptie van socialisme, waarin de ontwikkeling van de cultuur niet langer ondergeschikt wordt gemaakt aan materiële verlangens, maar dat juist de productie in dienst gesteld wordt van de ontwikkeling van de cultuur. In de bondige weergave door Spijkerboer van deze ideeën blijkt niets van de achterhaaldheid van deze conceptie van cultuursocialisme, integendeel ze doet verrassend modern aan in een wereld waar de zinloosheid van de steeds verder gaande opeenstapeling van materiële rijkdom duidelijker wordt naarmate de onmogelijkheid daarvan meer gevoeld wordt. Dit cultuursocialisme wordt tegelijk gedefinieerd door z'n negatie én concurrent: het fascisme, waarin, om een onvergetelijk citaat van De Kadt te gebruiken, geldt: ‘van het leven genieten, dat is in auto's rijden en brullen’.

J. de Kadt

Humaniteit

De tweede wereld waarin Spijkerboer graag vertoeft is die van Karl Barth. Hij heeft van het feit dat De Kadt en Tas, die van georganiseerde en ongeorganiseerde religie niets moesten hebben, met waardering over Barths opstelling en denkbeelden schreven, gebruik gemaakt om een vergelijking te maken tussen de Zwitserse theoloog en de redacteuren van De Nieuwe Kern. Ook de ideeën van Barth over de plaats van de godsdienst in de maatschappij en de verhouding tussen politiek, kerk en religie zet Spijkerboer uiteen. Persoonlijk ben ik meer thuis in de denkwereld van De Nieuwe Kern dan in die van Barth, en misschien dat het daaraan ligt dat ik minder onder de indruk ben geraakt van de argumenten die Barth gebruikt om zijn voor mij niet steeds duidelijke stellingen te betrekken, dan van de retorische en profetische toon die eruit spreekt. Spijkerboer vergelijkt de concepties van Barth en De Nieuwe Kern en constateert wederzijdse overeenkomst. ‘In zijn veelzijdigheid, zijn onbevangenheid en zijn bescheidenheid is Barth de cultuurmens die De Kadt en Tas voor ogen staat’. Als De Kadt het christendom gevaarlijk noemt voor de democratie, geldt dat hij het heeft ‘over een christendom, dat al dan niet met behulp van de natuurlijke theologie, meent over de Waarheid te kunnen beschikken, en dát Christendom is in Barths ogen een vijand van het geloof, terwijl veel van wat De Kadt kenmerkend voor een “democratische levenshouding” noemt, typerend is voor Barths theologie.’

Het - althans voor Barth, die de Nieuwe Kern niet eens kende - imaginaire bondgenootschap tussen hem en De Kadt en Tas werd echter opgezegd toen Barth - zonder dat de beschuldiging van De Kadt

[p. 48]

gegrond kan worden genoemd - na de Tweede Wereldoorlog tegenover het communisme in Oosteuropa een geheel andere houding innam dan tegenover het nazisme vóór die oorlog. Spijkerboer legt uitvoerig uit wat daarbij de beweegredenen van Barth zijn geweest, en het betreffende hoofdstuk is door z'n beschouwingen over geloof en politiek merkwaardig actueel. Hij onderschrijft Barths gecompliceerde theologische opstelling op dit punt, maar tekent daar wel bij aan dat men er moeilijk omheen kan te constateren dat bij Barth een tijdlang wel zeer rozige voorstellingen hebben bestaan over de aard van het werkelijk bestaande communisme. (Zo schreef Barth dat het een schande was ‘om een man van het formaat van Stalin met charlatans als Hitler te vergelijken.’) Toch is de oplossing die Spijkerboer construeert niet overtuigend. De wereld van de feiten bestaat niet onafhankelijk van theologische stellingnames - en omgekeerd. Wat is de waarde van de profetische scherpte waarmee Barth over het aardse sprak, als hij van dat laatste zo slecht op de hoogte is? In feite erkent Spijkerboer dat zelf als hij aan het eind van zijn dissertatie de practische bruikbaarheid van Barths criterium voor het nemen van politieke beslissingen onderzoekt. Dat criterium heet humaniteit, en na een lang vertoog concludeert Spijkerboer dat dit criterium alleen bruikbaar is voor ‘een gemeente waarin de afgoden wijken voor de God van Israel, de vader van Jezus Christus, en waarin de gerechtigheid uit de werken wijkt voor de gerechtigheid door het geloof’. Dit zijn formuleringen van hetzelfde kaliber als die van Barth, en ze zijn precies zo onbevredigend als het gaat om een antwoord op de oorspronkelijke vraag naar de relatie tussen geloof en politiek.

Meer sympathie kan ik opbrengen voor de voorlaatste paragraaf van dit boek: ‘...wanneer het waar is wat Huizinga schreef, dat een absoluut waarheidsbegrip met de daaruit voortvloeiende normen van zedelijkheid en gerechtigheid enkel veilig is op de onverzwakte en onwrikbare basis van een levend metafysisch besef, is het dan uitgesloten dat de ook in onze tijd zoveel geplaagde rede een schuilplaats vindt bij het christelijk geloof en door dat geloof bemoedigd wordt om de strijd met de irrationele krachten aan te binden?’ Nee, uitgesloten niet.

■