Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 45]

Een massa opgestapelde humor
Wyndham Lewis met het vorticisme tussen de andere -ismen

Blast 1 / Blast 2 onder redactie van Wyndham Lewis, 190/110 p. Uitgever: Black Sparrow Press f50, - per deel
The Apes of God door Wyndham Lewis Uitgever: Black Sparrow Press, 639 p., f55, - Importeur: Small Press Distribution, postbus 11112, 2301 EC Leiden

Anthony Paul

Het vorticisme, een beweging die de Engelse beeldende kunst en literatuur wilde galvaniseren en de hardnekkige Victoriaanse mistwolken trachtte te verdrijven, manifesteerde zich in juni 1914 voor het eerst in de vorm van het tijdschrift Blast. Blast was, en is ook in de Californische heruitgave, een opvallend produkt. In 1914 moet het wereldschokkend geweest zijn. Het meet ruim dertig bij drieëntwintig centimeter, is meer dan twee centimeter dik, helroze en heeft alleen het woord BLAST in enorme vette zwarte letters op de omslag.

De stimulerende kracht achter Blast was de dertigjarige schilder en schrijver Percy Wyndham Lewis. In 1956, een jaar voor zijn dood, sprak hij, arrogant als hij was: ‘Het vorticisme was alles wat ik, persoonlijk, in een bepaalde periode deed.’ Dat namen de andere vorticisten hem niet in dank af, en terecht want niet Lewis maar zijn makker Ezra Pound had de namen vortex en vorticisme bedacht, maar als we alleen op het tijdschrift afgaan heeft Lewis geen woord te veel gezegd - bovendien zou Blast niet alleen de enige spreekbuis, maar ook het indrukwekkendste produkt van het vorticisme worden. Lewis was de grote instigator: de agressieve energie die het vorticisme uitstraalde, kwam van hem en toen hij na de Eerste Wereldoorlog zijn belangstelling voor de beweging verloor, zakte zij langzaam in elkaar.

De schilderijen, tekeningen en beeldhouwwerken van Jacob Epstein, Edward Wadsworth, Henri Gaudier-Brzeska, Lewis en de andere vorticisten hadden rond 1914 duidelijk dingen gemeen met het werk van andere toen moderne stromingen. Maar anders dan de kubisten, die vooral in ruimtelijke verhoudingen waren geïnteresseerd, wilde het vorticisme energie verbeelden, niet alleen snelheid en beweging, zoals het futurisme, maar een ronddraaiende, onafhankelijke, machtige energie. Lewis benadrukte het verschil tussen zich zelf en Marinetti met onverholen botheid: ‘AUTOMOBILISM (Marinetteïsm) bores us.’ Maar ons vallen vooral de overeenkomsten op: zowel het futurisme als het vorticisme doen in harde, gladde oppervlakken, zijn anti-humanistisch en koesteren minachting voor de burgerlijke democratie. In 1914 was Lewis, net als Marinetti, een proto-fascist.

Percy Wyndham Lewis ± 1915

Apollinaire

De slordige typografie van Blast, die in de heruitgave exact is overgenomen, compleet met alle drukfouten (en spelfouten van Lewis die kennelijk dacht dat it's een genitief was en het meervoud van vortex vorteces) draagt in belangrijke mate bij tot het totaaleffect. Het tijdschrift opent met een manifest van zesendertig bladzijden, afgedrukt in schreeuwende vette letters van verschillende grootte. Op enkele bladzijden verwensingen en vloeken volgen een paar bladzijden met heilwensen. Het idee en de typografische overdaad waren trouwens gepikt van Apollinaire, de aartsvader van het modernisme.

Lewis is in Blast alomtegenwoordig, met het manifest, aantekeningen over kunst en iets dat The Enemy of the Stars heet, een bombastisch, avant-garde stuk, ergens tussen Rimbaud en Beckett in, barstend van het soort slordigheden dat je je alleen in avant-garde proza (of poëzie natuurlijk) kunt permitteren. Verder staan er in het blad bijdragen van Pound, Rebecca West en Ford Madox Ford, een vertaling van enkele theoretische waarnemingen van Kandinsky en visuele bijdragen van Lewis en anderen.

Blast 2 liet een poosje op zich wachten vanwege de oorlog en een zieke Lewis, maar verscheen uiteindelijk toch in juli 1915. De vaart was er nog niet uit: Lewis deed zijn uiterste best om zich boven het oorlogsgeweld uit verstaanbaar te maken. Maar het tweede nummer zou het laatste worden. Er staan uitstekende tekeningen in, twee gedichten van T.S. Eliot, zijn eerste publikatie, op die in de Harvard Advocate na, en een goede satire van Lewis, The Crowd Master. Hij noemt het christendom ‘de cultus van de Galileeër’ en Leonardo da Vinci ‘de eerste futurist’, en veegt vervolgens de vloer aan met het impressionisme en de ‘vleesetende Belgische boerenmeiden’ van Rubens. Hij geeft een overzicht van de ‘ismen’ in de moderne kunst voor de achterlijke eilandbewoners die wel vreemd zullen hebben opgekeken toen ze lazen dat Matisse en Picasso, van wie ze waarschijnlijk amper hadden gehoord, verdachte figuren waren. Als Lewis van leer trekt tegen het kubisme, is hij op zijn best: ‘However musical or vegetarian a man may be, his life is not spent exclusively amongst appels en mandolines. Therefore there is something to be explained when he foregathers, in his paintings, exclusively with these two objects.’ De hele moderne beweging stond in een kwaad daglicht, verpersoonlijkt door de in wezen ‘sentimentele en onactieve’ (!) Picasso. Ook het futurisme en Kandinsky gaan voor de bijl.

Goede dienst

De twee nummers van Blast, herauten van de schijngeboorte van het modernisme in Engeland, zijn niet alleen als historische documenten fascinerend, maar ook op zich de moeite van het lezen meer dan waard. De Black Sparrow Press heeft ons met deze fraaie en complete heruitgave een goede dienst bewezen.

De futurist Marinetti kwam voor de fascisten in het parlement en Pound hield, zoals we allemaal weten, radiopraatjes voor Mussolini; Lewis is ook een poosje als fascist actief geweest, en hoewel hij het fascisme veel eerder dan Pound de rug heeft toegekeerd (voor zover Pound dat ooit werkelijk heeft gedaan), heeft zijn reputatie veel ernstiger van zijn politieke stellingname te lijden gehad dan die van Pound (Pound heeft er persoonlijk voor moeten boeten, maar dat is een andere kwestie). Dat kwam gedeeltelijk doordat Pounds denkbeelden onmiskenbaar krankzinnig waren, terwijl Lewis onmiskenbaar goed bij zijn verstand was. Eliots sympathieën lagen waarschijnlijk al even rechts, maar hij was zo verstandig zich nooit vast te leggen, zodat de critici zijn opmerkingen over joden en de lagere orden door de vingers konden zien. Bovendien deden Eliot en Pound, net als Yeats trouwens, in obscure kunst met een grote K, terwijl Lewis als polemist niets liever deed dan de mensen op stang jagen. Hij noemde zich zelf onder andere De Vijand: hij was in de eerste plaats zijn eigen vijand. Hij was ongetwijfeld een onplezie-

[p. 46]

rig heerschap: agressief en arrogant, een fascist, seksist en racist wiens esthetische voorkeur voor een glad, hard exterieur verhardde tot een kil schild dat hem beschermde tegen een van joden, homoseksuelen en vrouwen vergeven maatschappij. Maar het is triest om te zien hoe iemand als Lewis, die toch een dynamische intelligentie en creatieve energie had, zijn talenten misbruikte.

Satire

Een tekenend voorbeeld van dat misbruik is de roman The Apes of God uit 1931. In een lichtelijk defensief nawoord bij de nieuwe uitgave beweert Paul Edwards dat de romans van Lewis, die ten onrechte uit het modernistische canon zijn geweerd, een frisheid hebben behouden die het werk van Joyce, Lawrence en anderen hebben verloren. Ach, voor in een syllabus verzonken Amerikaanse academici, is Ulysses waarschijnlijk tussen de tonnen wetenschap niet meer terug te vinden; misschien onderschatten zij de enorme indruk die het boek nog altijd op wat frissere lezers maakt. Lewis' romans daarentegen waren bijna allemaal doodgeboren kindjes die nu niet op miraculeuze wijze postuum tot leven kunnen komen. V.S. Pritchett heeft ze eens beschreven als: ‘paralysed and abandoned machines... They do not rust or decay, no ivy grows about them. They cannot be used and have never been assimilated into the landscape.’ Inderdaad: je kunt er niets mee doen. Het enige dat je bij The Apes of God nog aan het lezen houdt, is nieuwsgierigheid naar het antwoord op de vraag waar dit gigantisch dikke boek eigenlijk voor is. Helaas is het allemaal één grote satire op het dilettantisme, een enorme machine om een paar onbetekenende vliegjes fijn in te malen. Er zit geen noemenswaardig verhaal in, het is niets anders dan een verzameling miniscule beschrijvinkjes van groteske salons, waar de ene pseudo-kunstenaar na de andere doorheen trekt.

Dat is heel jammer want er staan ook prachtige komische stukjes in. Lewis wist absoluut niet hoe je een lezenswaardige roman opbouwt, en zijn literaire talent werd weggedrukt door zijn buitensporige modernistische ambities en satirische neigingen, maar hij schreef prachtige zinnen. Het enige dat je dan ook met The Apes kunt doen (concludeerde ik na de eerste driehonderd bladzijden) is er hier en daar een zin uitpikken en daarvan genieten. Lewis was op de allereerste plaats een visueel kunstenaar met een scherp, sardonisch oog voor fysieke oppervlakken: ‘Raggedly framed eyes full of an ageing blue were stuck perfunctorily in a tanned face, of small and blunted features... Zagreus drew in a long draught of air up his extremely handsome equine nostril, his eyes rolling wildly like a horse's for a moment, as though he were about to rush away in terror... a tetchy hen called Holindrake - The scrotum-skin of her withered apple-of-Adam was distended for her fierce admonitory cluck... He tossed one huge foot out, threw back his head... chucked a mouthful of laughs up in the welkin, at the ceiling, and exclaimed with a super-crashing heartiness: “Yes I feel terribly fit!” And there was a noise like the wrath of he-goats associated with the bright bravery of healthy hemen in the first flush of nascent manhood.’ Zo gaat het zeshonderd bladzijden door; zeshonderd bladzijden vol rake, wrede, maar tot een verpletterende, onbeweeglijke massa opgestapelde humor: The Apes of God.

■