Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 42]

Het moment van ontsluiering
De verzamelde verhalen van Frank O'Connor

Collected Stories door Frank O'Connor Uitgever: Alfred Knopf, 702 p., f60,20 Importeur: Van Ditmar

Ed Schilders

Het was een Nederlander - en ik vind dat we daar trots op mogen zijn - het was onze landgenoot Adriaan Beverland, auteur met belangstelling voor religie en erotiek, die vroeg in de achttiende eeuw als eerste de aardsparadijselijke appel waarmee Eva de man verleidde geïdentificeerd heeft als een seksueel geladen symbool.

Beverland is misschien geen bijzonder belangrijk auteur geweest, lezen kon hij blijkbaar heel goed. Het derde hoofdstuk uit het bijbelboek Genesis, waarin dit oerstaaltje van burgerlijke ongehoorzaamheid beschreven wordt, sluit perfect als we de vrucht en de slang, die de vrouw verleidde, als erotische symbolen zien: nog geen tien verzen na de eerste hap haakt God zelf in op wat tot dan toe, ongetwijfeld uit stilistische overwegingen, nog niet met name genoemd is: ‘Tot de vrouw zei Hij: “Ik zal de smart van uw zwangerschap zeer doen toenemen.”’ En Beverland, close reader die hij was, concludeerde hieruit het onvermijdelijke: de erfzonde was niets anders dan de allereerste geslachtsdaad.

De Ierse schrijver Frank O'Connor (1903-1966) moet tot dezelfde conclusie gekomen zijn. In één van de vele verhalen waarin de religie en de ongewenste implicaties van de katholieke moraaltheologie centraal staan, confronteert hij een biechtvader - Father Cassidy - met de zonden van een ongehuwd meisje van negentien. Na een aanloop van een aantal misstapjes die, meen ik, ‘dagelijkse zonden’ werden genoemd, volgt de doodzonde: ‘“Ik heb geslachtsgemeenschap gehad met een man, vader,” zei ze rustig en weloverwogen.’ Zegt ze rustig en weloverwogen. Berouw toont ze niet, noch angst voor het schandaal dat ze ongetwijfeld in haar geboortedorp in de streng katholieke Ierse provincie zal veroorzaken. Father Cassidy neemt de uitdaging aan: ‘Een filosoof van zestig die zich door een Eva van negentien de les liet lezen over de appel! (...) Zelf had hij de appel nooit geproefd maar over appels in het algemeen wist hij heel wat, en in het bijzonder over die appel die deze Juffrouw Eva nooit zou kennen, al bleef ze haar hele leven lang appels eten.’

Het is een typisch O'Connor-verhaal in meerdere opzichten, maar juist in deze scherp begrensde situatie waarin het goede en het kwade ogenschijnlijk hun voorspelbare vorm hebben gekregen aan beide kanten van het biechtvenster laten O'Connors werkwijze en ideeënvorming zich het duidelijkst herkennen.

Na een aantal ‘intieme vragen, zoals een dokter of een priester die mogen stellen’, begint de lezer te begrijpen dat Cassidy niet op jacht is naar berouw of schaamte, maar dat hij het meisje tot een duidelijker inzicht in haar motieven wil dwingen. Via een korte reconstructie van het verleden dringt hij door tot de voor het meisje ontnuchterende realiteit: ‘één voor één trok hij de sluiers van de romantiek weg, tot ze niets anders over had dan een kil, boosaardig, cynisch avontuurtje, als een stuk vettig vlees op een bord.’

O'Connor kent in zijn verhalen slechts één doelstelling, het wegrukken van sluiers. Het psychologisch conflict en het daarmee samenhangende morele probleem moeten ontdaan worden van alle misleidende vooringenomenheden tot er niets anders over blijft dan O'Connors persoonlijke opvatting over de zuivere, morele waarheid. Het resultaat is vrijwel altijd strijdig met de aanvaarde religieuze en politieke opvattingen. In dit biechtverhaal is de werkelijke ‘zonde’ niet de buitenechtelijke verhouding van het meisje, maar haar oneigenlijke motief dat veel bedreigender is voor haar geestelijke leven hier op aarde: ‘je dacht,’ stelt Cassidy vast, ‘dat dit wel een smakelijk verhaaltje zou zijn om aan je zuster door te vertellen...’ En wat op religieuze gronden goed wordt geoordeeld, het berouw, wordt door O'Connor ondergeschikt gemaakt aan haar bezinning op de realiteit die zojuist aan het licht is gekomen - dat ze zich heeft laten misbruiken vanuit een misvormd verlangen naar de schijn van volwassenheid en romantiek. Tot zover is de geestelijke, de biechtvader, niet echt noodzakelijk geweest voor de betekenis van het verhaal. O'Connor zou dezelfde ideeënzuivering ook via een andere gesprekspartner bereikt kunnen hebben. Toch heeft ook Cassidy een duidelijke functie, die van de uitzondering, de priester die onder collega's slecht staat aangeschreven als ‘een schappelijke biechtvader’. Als O'Connor dan de zijde kiest van de uitzondering krijgt het verhaal de ondertoon van een vermaning aan het adres van de katholieke kerk. Mild, zoals altijd bij O'Connor, maar effectief want gemotiveerd vanuit puur humane gegevens. Her verhaal heet, heel toepasselijk, News for the Church.

Frank O'Connor, tekening van David Levine

Moreel besef

De verhalen van O'Connor spelen zich af in het Ierland tussen 1920 en 1940. Dat betekent, een politiek klimaat dat beheerst wordt door de onafhankelijkheidsstrijd tegen de Engelsen, een religieus klimaat dat zich kenmerkt door scherpe tegenstellingen tussen protestanten en katholieken.

Biografische gegevens over O'Connor suggereren een snelle ontwikkeling, tegengesteld aan het politiek fanatisme en de religieuze dogma's die zijn tijd en omgeving beheersen. In plaats daarvan begint zich een gevoelig besefte vormen van de geestelijke nood die in een dergelijk maatschappelijk klimaat hoogtij viert. Als hij achttien is neemt hij dienst in het republikeinse leger dat een burgeroorlog uitvecht met de Free State. Het proces van bewustwording raakt in een versnelling binnen de macabere mengeling van patriottisme met religie en discipline waarnaar O'Connor zich niet onvoorwaardelijk wenst te voegen. Als hij het bevel krijgt ongewapende soldaten van de Free State neer te schieten, weigert hij dat; als hij later met andere krijgsgevangenen het bevel krijgt om in hongerstaking te gaan, weigert hij opnieuw, als enige.

Tien jaar later verschijnt de eerste van zijn tien verhalenbundels, Guests of the Nation. Met het titelverhaal grijpt hij direct terug naar zijn oorlogservaringen. Twee Engelsen in een Iers krijgsgevangenkamp raken bevriend met twee Ierse soldaten. Als het bericht komt dat twee Ieren door de vijand geëxecuteerd zijn, volgt het bevel de twee Engelse gevangenen te fusilleren. Dat gebeurt. Niet de vijand krijgt hier een nekschot, noch de vriendschap. Hier sneuvelt het moreel besef van twee beschaafde naties.

De oorlogsverhalen zijn de somberste in de bundel, want alleen oorlog voorziet in een totale schijnmoraal die zo algemeen geaccepteerd wordt dat het individuele verzet nauwelijks kansen krijgt. The Martyr is daarvan het duidelijkste voorbeeld. Een krijgsgevangene wordt door een officier van het kamp gered van de executie; enige dagen later wordt die gevangene door een andere officier in koelen bloede vermoord. Het verzet van het individu wordt daarmee echter niet ontkracht, het is, op zich zelf, een overwinning, al is de prijs soms erg hoog. In The Cornet Player Who Betrayed England weigert een briljant muzikant zijn gave nog langer

[p. 43]

in dienst te stellen van de politiek. Zuiverheid van geweten laat hem geen andere keus dan zijn instrument voorgoed op te bergen.

O'Connor zag het als zijn taak om onder het spervuur van politiek en religie diezelfde zuiverheid te zoeken en te verdedigen met de beste wapens die hij had, zijn eigen ideeën omtrent wat de mens siert en wat hem degradeert. Ideeën, afgevuurd met de pen. Ik kan iedereen verzekeren dat het een genoegen is door O'Connor getroffen te worden.

Nuances

Guests of the Nation eindigt met een zin die de gemoedstoestand tekent van de ik-figuur van het verhaal, één van de Ieren die bij de executie van de twee Engelsen betrokken is geweest. Het is een zin die te mooi is om te vertalen: ‘And anything that ever happened me after I never felt the same about again.’

Ieder verhaal van O'Connor kent zo'n moment. Het is het moment waarop de waarheid ontsluierd is. Het moment waarop het goede en het slechte in de juiste onderlinge positie geschoven zijn. In The Bridal Night is dat het moment waarop een ongehuwde onderwijzeres besluit één nacht naast een imbeciele jongen te slapen - de laatste nacht thuis voordat hij voorgoed naar een inrichting wordt gebracht. In The Grand Vizier's Daughter, als een dochterje beseft dat ze zich ten onrechte schaamt voor haar vader. In Christmas Morning waarin een zoontje ondekt dat zijn moeder een goed mens is en zijn vader niet. My First Protestant als een man na jaren inziet dat hij zijn grote liefde voorbij heeft laten gaan omdat zij protestant is en hij katholiek. A Story by Maupassant wanneer een man begrijpt waarom zijn vriend zich zelf te gronde leeft. En in Unapproved Route, waarin O'Connor zijn favoriete thema uit werkt: ongehuwd en toch zwanger, de favoriete doodzonde. Kate raakt in verwachting; de vader, Jim, verdwijnt zonder dat te weten. Een van Kates vrienden, Frankie, huwt haar om een schandaal te voorkomen. Na de bevalling keert Jim terug, en ‘Frankie wist dat hij (Kate) voor het laatst als zijn vrouw had ontmoet, en dat zij, als ze elkaar terug zouden zien, uitsluitend de moeder van Jim Hourigans kind zou zijn...’

Frankie weet op dit moment dat hij door de kerkelijke moraal op een dwaalspoor is gebracht. Wat hij als goed christen uit naastenliefde deed, blijkt geen van de betrokke-

Vervolg op pagina 44