Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 27]

Het huis als zetstuk
Nieuwe gedichten van Willem van Toorn

Het landleven door Willem van Toorn Uitgever: Querido, 37 p., f17,50

Rein Bloem

Bijna de helft van het volledige werk van Willem van Toorn, proza en poëzie, verwijst in zijn titels naar het verleden en de reconstructie daarvan: Terug in het dorp, De feesten zijn voorbij, Kijkdoos, Landschap voor een dode meneer, Simulatiespel, Bataafsche Arcadia, Herhaalde wandeling. Niet alleen wordt het benarde heden de rug toegekeerd, maar het verleden moet zó worden nageleefd, dat het zich voorbij het nu uitstrekt in de toekomst.

Nog sterker: wat dierbaar is in het heden en daar de kans loopt ongelukkigerwijs aan het eind te komen, wordt in het dode verleden ondergebracht om zo eindeloos voort te kunnen bestaan. In ‘Paolo Uccello, De slag bij San Romano’, in Van Toorns nieuwe dichtbundel Het landleven, gaat dit zo in zijn werk:

Gestold zal dit geweld de tijd weerstaan.
Ik berg je in de heuvels, achteraan,
verscholen achter hagen voor het oog,
leesbaar voor wie tot het verdwijnpunt gaan.

Wat het leven niet samen kan brengen, moet de poëzie maar doen, op eigen kracht of geholpen door een schilderij, een tekening of foto's: de titelreeks gaat zelfs annex vier foto's (van Theo Baart) die vier verschillende stadia van één huis laten zien: het voorontwerp - er is alleen nog maar landschap en een idee - de voltooiing, de afbraak, de herinnering die weer het zicht opent op het landschap.

Huis is een hoofdthema in Van Toorns werk, bijna een obsessie. Diepgravers kunnen nu denken aan het zieleleven; in die zin is er zelfs een heel boek gewijd aan ‘het huis’ in Achterbergs poëzie (Mevr. Ruitenberg-De Wit). Maar zo ver hoef je niet te gaan, je kunt dichter bij poëzie blijven: het gedicht als geheime, van de wereld afgezonderde plek waar Doornroosje voor een lang en gelukkig leven wordt wakker gekust. Net als Achterberg noemt Van Toorn dat Doornroosjemotief bij name en zo is er veel wat aan Achterberg doet denken, hele zinnen klinken als een echo van die andere goochelaar met de tijd. Maar er is wel een beslissend verschil: Achterberg haalt een dode figuur in, plaatst haar (of het) in een actueel gedicht, voor zolang als dat duurt en dat is maar kort. Van Toorn bant een levende figuur uit het heden en geeft die (dat) dan honderd jaar op zijn minst de tijd:

Uit: Het landleven, foto van Theo Baart

Maar vaak hoop ik dat dit papier
nooit vergaat of vergeelt,
zodat honderd jaar van hier
of nog veel verder een heel
lieve maar ook zeer eenzame
latere, liefst een dame,
het stof van de bladzijde veegt
en letter voor letter leest:
eindelijk eindelijk samen.

Van Toorn speelt een eigenaardig spel: hij schaakt de dame naar het verleden toe, in de hoop op een positieverwisseling, een lange rokkade in de toekomst.

Escape

Dat tijdverdrijf lijkt een gevaarlijk zich onttrekken aan het hedendaagse leven te zijn, een escape die niets meer van doen heeft met de realiteit. In de reeks Engelse suite krijgen twee gelieven op vakantie van ‘de lady van de manor’ de sleutel van het huis; ze doen alsof ze er thuis zijn, ze leven zich in, begraven zich in bed, maar het wordt al weer ochtend en de ik wacht:

roerloos op de voetstappen langs het pad:
de landheer met de honden, om de pacht.

Er is geen kans zich levend te begraven, er moet tol betaald worden, wacht u voor de hond! Er is wel degelijk bewustzijn van de alledaagse werkelijkheid, al staat die dan in het teken van het afbreken van de liefde, van afbraak in het algemeen. Met veel ironie speelt dit motief in de foto-reeks: Huis 1 is ondanks de bouwvergunning een irreëel project: een huis waar de winter niet kan doordringen; een nest. Huis 2 voegt verschillende tijden samen (zo vol van opgestapelde tijd) in een poging om het leven vast te houden en op fictieve wijze onder dak te krijgen:

Het kind voelde de levens slapen
onder het onaantastbaar dak.

Een mooie droom, maar de bulldozer komt in actie en het huis is niet meer. Het hout wordt uit dit beeld gereden. Dat zie je zo'n beetje op de belendende foto, maar die blijft toch een vrij platte aangelegenheid. Dit beeld is meer dan een verwijzing naar die foto, het is ook een reflectie van de poëzie in dit stadium, in deze momentopname van actuele afbraak waar weinig aan schijnt te doen.

Maar er is nog een slotstuk: Decor, waar in een nieuwe ruimte en een nieuwe tijd weer een huis ontstaat, dit keer niet met de ramen dicht, maar wijd open!

het wijd waaiend landschap. Werkelijkheid.

Het gefixeerde huis, het vastgelegde verleden, krijgt weer speling, omdat het als zetstuk gebruikt wordt. Een papieren poging om de tijd open te houden.

Het landleven is, hoe bescheiden in omvang en eenvoudig van zetting ook, een programmatische bundel. Van Toorn zet nog eens helder zijn motieven uiteen, hij legt zijn troeven op tafel en bouwt er een kaartenhuis van. Idyllisch, arcadisch is het landleven allang niet meer, een veilig onderkomen hoeft men er niet aan te zoeken, men krijgt er geen poot meer aan de grond. Maar wie weet, in het zweet zijns aanschijns, kan een dichter het nog rooien.

■