Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 25]

Koekoeksjong en wisselkind
Het ‘begenadigde en gedoemde’ temperament van Patrick White

Flaws in the Glass A Self Portrait door Patrick White Uitgever: Jonathan Cape 272 p., f48,20 Importeur: Keesing

Nienke Begemann

Toen Patrick White, de Australische romancier, in 1973 de Nobelprijs kreeg, was hij niet geheel onvoorbereid, behalve op de lawine van journalisten uit de hele wereld die hem die dag zelf en de volgende weken bedolf. Door die prijs - waarin hij voor de literatuur trouwens weinig ziet - is zijn leven voorgoed veranderd, op een manier die hem kennelijk nog dagelijks met irritatie vervult. Of Flaws in the Glass, zijn autobiografie, of liever zelfportret, ook een van de gevolgen is van de prijs en de niet aflatende jacht op de details van zijn persoonlijk leven, laat hij in het midden, maar het zou me niet verbazen. Te meer omdat het boek, als je het aandachtig leest, eigenlijk bestaat uit een serie van portretten van familieleden, vrienden en landschappen, die in zijn leven een rol hebben gespeeld, segmenten zijn geworden van zijn persoonlijkheid als kunstenaar - en niet uit onthullingen van saillante feiten. De tweede helft van het boek beschrijft overigens reizen naar Griekenland en korte ontmoetingen met al dan niet beroemde mensen. White blijft gereserveerd - afwerend, voorzichtig met wat hij prijsgeeft aan de wolven.

Patrick White werd geboren in 1912, uit Engels-Australische ouders. Zijn vroege jeugd bracht hij door in Australië, in de zorg van een Schotse nanny, die, zoals zo vaak gebeurde, zijn eigenlijke moeder werd. Zijn echte moeder, Ruth, was mooi en snobistisch en stond erop dat haar zoon naar een Britse public school, Cheltenham, werd gestuurd waar hij de zo langzamerhand klassieke miserabele jaren doorbracht die hem moesten voorbereiden op Cambridge. De eenzame schooljaren werden nog bemoeilijkt door Whites koloniale achtergrond - Commonwealthstudenten worden nog steeds maar half geaccepteerd aan Britse onderwijsinstellingen, hoe blank ze ook mogen zijn.

Whites vader was een veel grond bezittende veeboer, die niet opgewassen was tegen de energie en sociale ambities van zijn vrouw, en emotioneel te gereserveerd voor zijn zoon. Patrick voelde zich dan ook al vroeg een koekoeksjong en een wisselkind. Ook in dit boek blijkt White zich nog steeds een ‘freak’ te voelen, een getekende, begenadigd of gedoemd met een temperament dat hem voorbestemde om kunstenaar te worden. Deze uitzonderlijkheid weegt bij hem kennelijk zwaarder dan zijn door hem zelf probleemloos geaccepteerde homoseksualiteit, die hem in staat heeft gesteld zich als een kameleon in te leven in zowel de vrouwelijke als de mannelijke figuren in zijn romans (zonder merkbare voorkeur voor een van beide) en die bovendien geresulteerd heeft in een nu al veertig jaar durend huwelijk met een Alexandrijnse Griek, Malony Lascaris.

Deze gelukkige, permanente relatie in een land en een provinciale cultuur waar zeker in de eerste jaren (ze vestigen zich permanent in Australië in 1948) homoseksualiteit niet bepaald geaccepteerd was, is het enige aspect dat in zekere tegenspraak lijkt te zijn tot Whites in wezen oer-romantische kunstenaarschap. Hij ontmoet Lascaris in Alexandrië tijdens de oorlogsjaren die hij als Intelligence Officer bij de RAF in Afrika en Egypte doorbrengt, en die in het eerste deel van Flaws in the Glass tamelijk uitvoerig worden belicht, in tegenstelling tot zijn studietijd aan King's College, Cambridge, die nauwelijks enige nadruk krijgt. In Cambridge studeerde hij Duits en Frans en ontmoette uit de verte Auden en Spender; na zijn afstuderen vestigde hij zich in Londen, als beginnend professioneel schrijver. Zijn eerste romans trokken nauwelijks enige aandacht, en het uitbreken van de oorlog en zijn dienstnemen bij de RAF onderbraken zijn beginnende carrière effectief. Als hij weer gaat schrijven, na de oorlog, is het in Griekenland en Alexandrië in het gezelschap van Malony. De terugkeer naar Australië is Malony's idee, White was liever in Europa gebleven. Het is vreemd te bedenken dat hij dan waarschijnlijk nooit de romans had geschreven die hem nu tot een auteur van wereldformaat hebben gemaakt, en Australië tot een geografisch en imaginair herkenbaar deel van de ‘world of the mind’.

Jacobsworsteling

Whites verhouding tot Australië is altijd ambivalent gebleven: hij bemint het land en kijkt neer op de bewoners, vooral de sociale, politieke en academische bovenlaag. Toch fungeert hij in zijn romans als cartograaf en mythemaker van dat continent. Voss, en The Tree of Man zijn epossen over het land en de oorspronkelijk kolonisten zoals Hawthorne en Cooper (en vele anderen) ze hebben geschreven over Amerika. The Vivisector, misschien zijn beroemdste boek, is een ander soort epos, en staat dichter bij de Europese traditie van de bildungsroman van de kunstenaar, zoals we die sinds Goethe kennen. In dit boek laat White zich het best kennen als de romantische schrijver die hij in wezen is. Hurtle Duffield, door een rijke familie letterlijk gekocht van zijn wasvrouw-moeder en zijn vader die handelt in oude flessen. Zijn leven als kunstenaar is een tocht terug naar de bronnen van zijn bestaan, en een Jacobsworsteling met een engel, of een godheid, de dood, de oneindigheid, die hem in de diepste afgronden werpt en hem alleen af en toe kleine spranken illuminatie verschaft. Eenzaam, getekend, en ten slotte om de verkeerde redenen beroemd, leeft hij het leven dat in de Europese overlevering het archetype van het bestaan van de gedoemde, halfverlichte, vernietigende kunstenaar is geworden.

Bekering

Het is een van de vreugden van Flaws in the Glass dat Whites eigen leven onder die doem lijkt te zijn uitgekomen; ook al maakt hij geen geheim van de intensiteit van zijn worsteling met zijn demonen, toch is de toon van het boek licht, ironisch, niet gekweld. Dit zelfportret is dan ook opgedragen aan Malony, die White beschouwt als een duidelijk beter mens dan hij zelf - een man die in hun moeilijke jaren als amateur-boer zijn rug blijvend verpestte door de strijd tegen het onkruid, en zich zelf in de buurt verhuurde als grasmaaier als er niet meer te eten was, terwijl de astmatische White verder kon schrijven, als hij zijn twee illegale koeien gemolken had en de boter had gekarnd. De liefde voor Malony, en voor Malony's Griekenland, en voor sommige andere mensen en kinderen, geven een kleur aan dit boek die anders is dan de faciele warmte die White zo veracht in de Australiërs.

Voor de christelijke naastenliefde, die ondiscriminerend dient te worden uitgestort over alles en iedereen heeft White dan ook geen geduld: ze past niet bij zijn opvatting van de gewelddadige werkelijkheid en niet bij zijn religieuze ervaringen. Hij werd pas echt bekeerd toen hij, midden in de ellende van het niet echt begeerde en zeker niet beheerste boerenbedrijf achterover viel in de modder met een blad overal heenschietende etensbakken voor een nest honden in de kennel. God vervloekend die hem in deze rotzooi had neergegooid, en opkijkend naar de regenlucht boven zich, gaf hij de strijd op. Het is een overtuigend verhaal, net zo overtuigend als de ouwehoerderige dagelijkse telefonades met D., die aan het eind van het boek ‘letterlijk’ worden gerapporteerd.

Flaws in the Glass is geschreven vanuit de overtuiging dan niemand ooit iemand anders kan kennen, niet de mens van wie hij het meeste houdt en zeker niet zich zelf - alle spiegels waarin men zich zelf ziet, vertekenen. Na een roman als The Vivisector - een getransponeerde autobiografie - is het een opluchting White in zijn eigen spiegel toch te zien bloeien, al worstelt hij met de angsten van de ouderdom en de dreiging van de aankomende oneindigheid, en om hem op een foto, genomen door een achtjarig achterneefje, in zijn tuin te zien zitten aan een tafel met een mooie, moderne theeketel erop.

■