Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 20]

Observatie uit de Japanse kampen
Een ooggetuigenverslag van de internering 1941-1945

Vrouwenkamp op Java door Gon Boissevain en Lennie van Empel Uitgever: De Boekerij 284 p., f24,50

Tessel Pollmann

Op 13 oktober 1943 ligt Lennie van Empel in het ziekenhuis van het kamp Lampersari in Semarang (Java). Ze heeft ruim anderhalf jaar haar man niet meer gezien, ze weet zelfs niet met zekerheid waar de Japanners hem gevangenhouden. In haar ziekenhuisbed noteert ze in haar dagboek het volgende: ‘Tegenover mij ligt J. Iedere morgen krijgt ze bezoek van O., haar dierbare vriendin O., met heel kortgeknipt haar, in lange broek en overhemd. Ze is groot en fors en ik geloof vast dat ze de kleren van haar man draagt. Ze gaat aan het hoofdeinde op het bed zitten. Ze hijst haar vriendin omhoog, die tegen haar aan komt leunen en zo zitten ze heel intiem te praten. Ik kan er mijn ogen niet van afhouden. Ik zeg tegen mezelf: het zijn twee vriendinnen, maar de illusie dat daar een man zijn zieke vrouwtje opzoekt is zo groot, dat het me week maakt van binnen. Al haar gebaren en zorgjes zijn die van een man. Ik ben zo gefascineerd dat ik achteraf niet weet of ze uit de andere bedden ook zo hebben liggen kijken.’

Het citaat laat zien hoe mevrouw Van Empel observeert: nauwkeurig, met zelfkennis en met een grote tolerantie ten opzichte van anderen. Ze spreekt geen schande van haar kampgenoten met hun intimiteiten. Nee, ze staat zich zelf toe te voelen dat het haar ‘week van binnen’ maakt.

Het is een van de roerendste passages uit het dagboek dat zij bijhield en waaruit het deel dat loopt van december 1941 tot de bevrijding in augustus 1945 nu gepubliceerd is. Overigens werd mevrouw Van Empel in augustus 1945 nog niet echt bevrijd. Tot januari 1946 zou ze met haar zoontje in het kamp Lampersari blijven. Zoals zovelen moest ze lang wachten tot men haar man terugvond, en was de situatie buiten het kamp voor alleenstaande blanke vrouwen in 1945-1946 te gevaarlijk.

Ze ging het Japanse kamp in met, voor zover men uit de inleiding kan opmaken, niet méér politiek benul dan ieder ander die vanuit Holland naar Indië ging. Haar wereld was de kleine wereld van blanke kennissen en van comfort, want ze was in redelijk goeden doen. De komst van de Japanners, de ommezwaai van de Indonesiërs naar de Japanse kant (aanvankelijk) en de latere mishandelingen door de Japanners wekken geen racisme bij haar op. Een keer schrijft ze over die krompoot als een beruchte Japanse bewaker (‘Jan de Mepper’) haar slaat. Dat lijkt me redelijk gematigd als je net een pak slaag hebt ontvangen omdat je je verplichte buiging voor de Japanners niet helemaal volgens het vereiste ritueel hebt gemaakt.

Hoe lang nog?

Haar beschrijving van de Japanse militairen is genuanceerd: ‘Vandaag kwam de sergeant door het gat in de muur van de achtertuin en liep onze belakan (achteroverloop) over. Martijn zag hem aankomen en riep meteen: “Kiotsuké”. Even later stonden we allemaal te buigen, de kinderen voorop. De sergeant was in een goede bui, aaide Martijn over zijn bolletje en zei toen in het Maleis: “Jammer dat hij zo groot zal zijn als zijn vader hem ziet.”

Heeft hij voor zulke opmerkingen Maleis geleerd? Of dacht hij aan zijn eigen kind? Martijn begreep het niet en dacht dat de Jap gezegd had dat hij groot was en ik liet het zo. Nu ik alleen ben - Martijn slaapt al - moet ik vechten tegen het wanhopige gevoel van: mijn God, misschien heeft hij gelijk, misschien duurt het nog jaren. Er rouleert op het ogenblik een boek Das vergessene Dorf. Het speelt in de vorige oorlog en vertelt van een dorp in Siberië waar ze op een ogenblik horen dat de oorlog al jaren is afgelopen. Het is stil om ons heen. Denkt niemand eraan dat hier duizenden vrouwen en kinderen een gevecht tegen de tijd leveren? Hoelang kunnen we dit nog volhouden?’

In NRC Handelsblad heeft zich vorige maand een polemiek ontwikkeld over het waarheidsgehalte van Jeroen Brouwers' boek Bezonken rood. Gezien deze polemiek krijgt Vrouwenkamp op Java, dat ook zonder meer een aangrijpend en leerzaam dagboek is, nog een speciale betekenis. Een aantal beweringen van Brouwers waarover is getwist (waren er in de kampen wachttorens, schijnwerpers, hongersnoden, martelingen, vernederingen, slaag, spijkerlaarzen?) komen bij mevrouw Van Empel terug in een context die soms laconiek is en soms heel dramatisch en gruwelijk.

Zo is mevrouw Van Empel niet kwaad te krijgen over het verplichte buigen (‘Alles wat ik ervan begrepen heb, is dat we op de kreet “Urine” moesten buigen,’ noteert ze na de eerste buigles in de Japanse taal). Maar heel heftig is ze in haar beschrijving van het volgende: ‘De ontroering over het sterven vandaag van Jan v.d. Berg, een jongen van veertien jaar die vannacht geheel alleen in de stad waarheen hij gisteren werd gebracht, is gestorven en vanmiddag begraven. Het is een nooit te vergeten beestachtigheid dat zijn moeder, broers en zusters noch bij het sterven, noch bij de begrafenis mochten zijn. We zijn toch geen misdadigers.’

Spaanse ruiters

Misdadigers of niet, de Nederlandse burgers in Indonesië werden gevangengezet (geïnterneerd, heet dat braaf in oorlogsjargon). Slachtoffers van de oorlog waar ook zovele krijgsgevangenen niet uit terugkwamen (prof. N. Beets schrijft in De verre oorlog dat de overlevingskans in een Japans krijgsgevangenenkamp zeven keer kleiner was dan in een Duits krijgsgevangenenkamp). De meeste Nederlanders weten weinig van deze kampen af; het is een feit dat wij als natie geen collectief bezit aan kennis over die periode hebben zoals we die wel hebben over de oorlog in Nederland. Ja, terwijl in de verslaggeving over de oorlog we nu zo ver gevorderd zijn dat dr. L. de Jong ons haarfijn kan vertellen welke elektrische klokken er in de hongerwinter in Amsterdam niet meer liepen en welke met de hand opgedraaide klokken nog wel de tijd aangaven, weten we bij voorbeeld niet of (dat) in de Japanse kampen aan het eind van de oorlog de uitrusting steeds militanter werd: schijnwerpers en Spaanse ruiters verschenen, om maar eens twee zaken te noemen die in het boek van mevrouw Van Empel voorkomen en die vraagpunten waren in de NRC-polemiek rond Bezonken rood.

Nog veel merkwaardiger is het dat we veel en dikke boeken en romans over de hongerwinter hebben, en dat tegelijk sommigen de Japanse periode afdoen met: nou ja, vervelende tijd, een beetje weinig eten, maar dat was alleen maar in de paar laatste maanden.

En hoe extra merkwaardig na deze constatering bij mevrouw Van Empel dan weer te lezen hoe zij in haar dagboek in september 1943 al noteert nog maar tweeënnegentig pond te wegen. En toen moest het ergste nog beginnen.

Sporen

Tegen het einde van de oorlog, toen de naderende nederlaag van de Japanners de vrouwen overmoedig maakte, begonnen ze te smokkelen. Gedèkken heette dat, smokkelen over het gedèk (het bamboehek rond het kamp). Ze ruilden hun laatste kleren voor eten van buitenaf. De Indonesiërs hadden absoluut geen textiel meer, wel voedsel. De Nederlandse vrouwen hadden vrij veel textiel mee de kampen in genomen, en omdat ze welvarender waren dan de inheemse bevolking, hadden ze ook meer over na die vier jaar. Het smokkelen over het gedèk was absoluut verboden: de Japanners straften de Nederlandse vrouwen zwaar. Mevrouw Van Empel moest het verplicht meemaken: ‘We moesten in een groep blijven staan bovenop een kleine heuvel. Enige tientallen meters verder en iets lager dan de plek waar wij stonden, zaten de arme vrouwen. Zij hadden moeten knielen in twee rijen van zes; daarna was er een dikke bamboestam in hun knieholten gelegd, waar zij dan met hun volle gewicht op moesten zitten, urenlang, in de brandende zon. Het ellendigste was nog, dat enige vrouwen dysenterie hadden en noodgedwongen alles moesten laten lopen, ten aanschouwe van ons en het Jappentuig. Het was hartverscheurend, en daarbij kwam nog een zeker zelfverwijt en schuldgevoel toen ik mij afvroeg of ik uit solidariteit daar eigenlijk niet ook bij had moeten zitten (mevrouw Van Empel had een keer aan de smokkelarij meegedaan, tp).

En zo stonden wij daar, eindeloos lang, in de stille gloeiendhete mid-

Vervolg op pagina 24