Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 6]

Heimwee in het laboratorium
De omgekeerde verrekijker-techniek van de reizende Cees Nooteboom

Voorbije Passages door Cees Nooteboom Uitgever: De Arbeiderspers 224 p., f28,50

Hans Keller

De echte reiziger is hij die reist om te reizen. Hij hoeft nergens dringend heen. Er is geen concreet reisdoel waar aan de avonturen of ongemakken van de tocht een eind komt. Van een uiteindelijke aankomst is eigenlijk nooit sprake, wel veelvuldig van vertrek.

Het is oktober en Cees Nooteboom zit in de bus die hem van Tokio naar het 120 kilometer verderop gelegen vliegveld brengt. Hij schrijft: ‘Om de paar minuten klinkt hetzelfde bandje, klieng, klieng, en een passieloze leliestem zegt dat wij op weg zijn naar het vliegveld, wat er daar zal gebeuren, en dat Japan Airlines ons het beste wenst. Dat wil ik ook, het beste, en een goede reis wil ik ook. Ze mag het nog dertig keer zeggen, en dat doet ze ook.’

Wie reist, verdwijnt. Of doet daar tenminste een poging toe. Zoals een illusionist die na een eindeloze sliert kleurige zakdoekjes en altijd dezelfde stoet witte konijnen nu ook zich zelf met een pathetisch gebaar tracht te laten verdwijnen. ‘Ik verdwijn,’ roept hij en omdat hij dat zegt, begeleid met dát gebaar, gebeurt dat ook hoewel hij geen pas uit de schijnwerpers wijkt. Het is het ritueel van de truc, niet het resultaat ervan, waar het volgens de regels van de illusie om gaat. En als het gebaar deskundig en overtuigend wordt gemaakt, dan beleeft de toeschouwer een sensatie die hierop neerkomt: de illusionist is verdwenen - kijk maar, daar staat hij.

Geen applaus maar getroffen bewondering.

Iets dergelijks is er regelmatig met de lezer van Voorbije Passages aan de hand. Met deze lezer tenminste. In dezelfde bus van daarnet ziet Nooteboom bij het verlaten van de stad de zon opgaan. Hij schrijft: ‘Oranjekleurige vlagen, ik schrijf het op en bedenk dat dat dus mijn roeping is in dit leven, een meisje zijn dat in haar dagboek schrijft.’ De verzuchting heeft de vorm en de inhoud van het perfect gemaakte gebaar. Ook de timing ervan, het moment waarop hij wordt geslaakt, is voortreffelijk. De passage komt voor in het slotstuk van de bundel, waarin hij op weg is naar Macao om er onder anderen Slauerhoff te ontmoeten. We zijn Nooteboom dan al op tal van pleisterplaatsen in de wereld - New York, Parijs, Borneo, Thailand, Rome, Navarra - tegengekomen in voortdurend wisselende en al naar gelang de behoefte van de reiziger zelfverkozen gestalten van melancholie, parmantigheid, bonhomie of filosofisch getinte inkeer. Een van Nootebooms afscheidsgebaren in Voorbije Passages - een meisje dat in haar dagboek schrijft - ontleent zijn doeltreffende pathetische gehalte aan het besef van alle vorige vermommingen, waarin de schrijver zich zelf waarnam.

Cees Nooteboom, tekening van Siegried Woldhek

Dat is trouwens een ander aspect van het reizen om het reizen, en tevens een onderdeel van de verdwijn-truc, dat Nooteboom voortreffelijk beoefent: het zich zelf waarnemen. Hij doet dat als het ware door een omgekeerde verrekijker. Het beeld dat hij zo van zich zelf produceert is tegelijkertijd vertrouwd - natuurlijk, want het is niemand anders - en ver weg. Een vertrouwde vreemdeling, die zich zelf vanaf een eigenhandig geschapen afstand waarneemt, in de gaten houdt en zich niet zelden verwonderd afvraagt wat hij daar in de verte in hemelsnaam uitspookt. Het is een vermoedelijk intuïtief ontwikkelde techniek, die is ontstaan uit de noodzaak om de schrijver van reisgezelschap te voorzien waarmee onderhoudend, en desnoods aan een half woord genoeg, zonder plichtplegingen van gedachten kan worden gewisseld. Tevens biedt deze manier van vertellen onuitputtelijke mogelijkheden om de feiten van de reis te rangschikken in de verbeelding óver de reis. Zo krijgen exotische wetenswaardigheden niet alleen een persoonlijke betekenis maar vormen ook herinneringen aan vorige tochten naar andere oorden en associaties die uit het niets lijken te ontstaan natuurlijke reisgezellen. En ten slotte maakt deze ‘omgekeerde-verrekijker-techniek’ het hem mogelijk om op twee plaatsen tegelijk te zijn, te verdwijnen zonder een stap te verzetten, zich zelf in de trein te zien zitten die daar langs raast, de stip te zijn die langzaam over de horizon uit het gezicht - zijn gezicht - verdwijnt. Dat geeft zijn verhalen die kenmerkende milde melancholische toon, die tot mijn verwondering in geen van zijn stukken geforceerd ontstaat. Melancholie is immers een gevaarlijk ingrediënt (‘huil je of sta je uien schoon te maken?’ was in mijn jeugd een gevleugeld woord dat me nu behulpzaam te binnen schiet). Ze verveelt niet, realiseer ik me in tweede instantie, omdat ze niet uit een beschreven incident of een nadrukkelijke overweging ontstaat, maar er van meet af aan is. Het ene personage, dat de schrijver is, ziet het andere personage, dat de schrijver óók is, vertrekken en samen spreken zij daarover in de gemompelde ‘monologue intérieur’ van het heimwee. Dat is, zoals wij weten, het verlangen om niet hier te zijn maar dáár te zijn.

Dáár - dat is in Voorbije Passages niet alleen New York, Parijs, Borneo, Thailand, Rome of Navarra maar ook een nauwelijks noemenswaardige, misschien nooit eerder opgemerkte plek. In het stuk over een reis door een deel van Borneo schrijft Nooteboom: ‘Landkaarten roepen een behoefte op: wie bewijst dat er daar, op dat merkwaardige plaatsje op dat verre eiland in dat andere werelddeel, echt mensen wonen, wie bewijst dat het bestaat? Waarom zou de Time-Life Atlas niet een geniale leugen zijn?’ Een zin eerder spreekt hij over zich zelf als ‘een controleur van de werkelijkheid’ en een alinea later als ‘dat merkwaardige, met sentimenten en observatievermogen geladen ding dat ik mijzelf noem...’

[p. 7]

De Time-Life Atlas is hier, de werkelijkheid die door deze verzameling landkaarten wordt verhuld, is dáár. De controleur, waartoe Nooteboom zich zelf heeft benoemd, is hier. Hij hanteert de omgekeerde verrekijker en wat hij daardoor ziet, is dáár: ‘dat (...) geladen ding’. Hier wordt gewerkt, dat wil zeggen: geordend, vormgegeven en opgeschreven - dáár wordt ervaren, meegemaakt en genoteerd. Hier wordt geleden omdat dáár genoten was, al is ook dàt niet helemaal waar. Het lijden van dáár blijkt hier naderhand tijdens het proces van het vormgeven ook tot genieten te kunnen leiden. Wanneer het lukt, tenminste. Omdat Cees Nooteboom dat blijkbaar ook beseft, maakt hij niet alleen de afstand tussen hier en dáár zo groot mogelijk - het heimwee als laboratorium - maar ook beide landschappen zeer uitgestrekt, ook in de hoogte en de diepte. Gelukkig is Nooteboom nooit hoogdravend of diepzinnig, al slaat de literatuurcomputer bij de ontvangst van begrippen als Oblomov, sir Walter Scott, Time-Life Atlas, Maarten 't Hart in een passage, die handelt over Borneo, waarschijnlijk op SNA (System Not Available).

‘De meest inspannende reis is de apotheose van de luiheid. Ik wed dat Oblomov aan het eind van zijn dag veel vermoeider was dan ik, maar alle twee bereiken we ons geheime doel: het voorbijgaan van de tijd. Schande.’

De tijd

In het laatste woord heeft de figuur, het silhouet, de stip in de lens van de verrekijker even teruggekeken en waar de blik van de waargenomene en de waarnemer elkaar kruisten, sneden voor een ogenblik de lijnen van hier en dáár. Dat zijn spannende momenten in Voorbije Passages, die ook over het voorbijgaan van de tijd gaan. Zulke ogenblikken doen zich dikwijls voor en de onverhoedsheid ervan leidt tot bijzonder proza, dat zich onmiddellijk hecht als een onuitroeibaar wroetsel aan de beschreven plek.

Nooteboom laat een mosvorm van eigen merk achter op alle plekken waar hij was, hier en dáár vloeien daar ineen tot het morbide schoonheidsmoment, waarop hij prachtig formuleert. Niks verrekijker, niks afstand, wél heimwee.

Hij is in Parijs - de afdeling van het boek heet ‘Parijse dagen’ en bestaat uit een aantal korte stukken waarin een huidig bezoek wordt gestoord door regen. De weerberichten uit alle andere oorden van Europa die hij wel eens heeft bezocht, klinken al net zo beroerd. ‘In het Noorden van Noorwegen lopen ze naakt over de rotsen, maar in de Spaanse badplaatsen valt de eerste sneeuw, de Ebro is bevroren, het weerbericht krijgt de allure van een Grieks drama.’ En dan komt het moment van de hier-en-daarbotsing, het hoogtepunt van de verdwijn-truc, de onthulling van het heimwee-recept. ‘Als het zo doorgaat, zullen er regeringen vallen, en ik vraag me elke dag af of ik een paraplu moet kopen. Ik heb iets met paraplu's, want ik koop ze altijd een dag voor de regen ophoudt, en laat ze dan vervolgens ergens staan. Ik zou mijn weg naar de wieg terug kunnen vinden langs een surreëel spoor van die zwarte, met doodsdoek beflarde stokken die overal op de wereld op mijn terugkeer wachten als die van de Messias - na een vijfenveertigjarige terugtocht (heen was al zo erg) zou ik mij aan het eind van haar zwangerschap weer bij mijn moeder melden vergezeld van duizenden paraplu's.’ In Voorbije Passages doen zich zulke overwegingen vaker voor dan in Nootebooms vorige reisverhalen. Het is waar, men wordt ouder; men heeft nog meer gereisd dan vroeger en sommige routes opnieuw afgelegd, de aandacht van de chaotische waarnemer heeft zich wat verlegd ten aanzien van de aandacht die de ordenende waarnemer had - kortom, hier en dáár waren op een bepaald moment zover van elkaar verwijderd geraakt dat de onvermijdelijke toenadering niet lang meer kon uitblijven.

En ook dat is hier gebeurd. Voorbije Passages gaat over reizen die zijn gemaakt en al eerder waren gemaakt en intussen wordt het reizen voortgezet. Hier is hier maar dáár kan ook een plaats in een andere tijd zijn of een plek die zich bevindt op de tweede etage boven de horizon van de Zuid-Chinese Zee. Of in de verdiepingen van een bloemenveldje op Borneo.

‘Zoals alle wrede vrouwen is de Nephentes heel mooi.’ Het gaat hier over een bloem, een bekervormige plant eigenlijk die vleesetend is. De kleuren zijn groot en fel, de vormen eigenaardig, sensueel of obsceen en de monden vreemd glanzend en geribd. Rumphius noemde deze ‘grote drinkbeker met handvatten’ de Nephentes Cantharifera, maar het manuscript werd door een brand vernietigd en iemand die het ook zo'n beetje deed, een zekere J.P. Breyne op Ceylon, publiceerde twee jaar na die brand een boek over exotische planten die hij Nephentes zeylanicum flore minore noemde. Linnaeus nam deze soortnaam te Harderwijk over en, schrijft Nooteboom door de achterkant van een verrekijker te Borneo, ‘...vanaf dat ogenblik heten alle Nephentes Nephentes ook die ene, eenzame, nooit door mensenogen geziene ergens aan de rand van een nooit betreden, want voor het begin van onze geschiedenis al vergaan oerwoud. Het houdt mij bezig. Heeft iets dat nooit gezien is wel bestaan?’

En hij vervolgt: ‘Voor het geval dat dat niet zo is ga ik vlug naar buiten en probeer zoveel mogelijk Nephentes waar te nemen zodat die er tenminste niet voor niets geweest zijn.’ Een parkwachter in die jungle wijst hem een hoekje waar de kleine, beschilderde bordjes staan ‘maar de bloemen zelf zijn op reis en hebben geen briefjes achtergelaten.’ De natuur roept: leve Rumphius, leve Humboldt, leve Linnaeus, weg met Nooteboom, die van zich zelf zegt: ‘...zo loop ik maar wat rond...’ Dit alles in een oerwoud nabij Serawak, verloren maar elegant en pretentieus en daardoor dubbelverloren. Zijn chauffeur moet hem ten slotte op de Nephentes wijzen, die hij zocht. Het is een ‘vraatzuchtig bekertje vol water, deinend aan zijn lange groene slingerdraden als een rijk meisje op een schommel.’ Groeisels die hij daarna in het bos begint te onderscheiden, geeft hij zelf namen: Muszbaum's Trots, Sieraad van België, Duitse Brief. Dan begint het ook in dat verhaal te regenen.

Geheim

Als de verrekijker wijkt, schrompelen waarnemer en waargenomene even in elkaar en dan blijkt dat de reiziger in al die exotische ruimtes is omgeven door dezelfde slome attributen als thuis. Of liever: als hier. De reiziger neemt zich zelf overal mee naar toe.

Al die mechanieken van reizen, waarnemen, zorgvuldig bewaarde onbevangenheid en desnoods veroorzaakte onbevangenheid door het verleggen van de optiek worden in Voorbije Passages met grote aandacht toegepast en opengemaakt. Nooteboom schrijft niet alleen prachtige stukken over zijn reizen maar laat daartussendoor tamelijk precies weten hoe dat in zijn werk gaat. Gelukkig niet helemaal precies - ook een onthuld geheim moet een geheim blijven.

Voorbije Passages gaat over andere oorden, herinneringen aan vorige reizen naar en verblijven in andere oorden - Parijs heeft daarin een speciale gedaante -, over reizen in de tijd en over de tijd als ruimte om in te reizen. Hier werkt de omgekeerde verrekijker als een ‘system’

Vervolg op pagina 13