Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 42]

Pramudya's onwelgevallige parabel
Kennis van de Indonesische historie 1959-1965 kan geen kwaad

Aarde der mensen door Pramoedya Ananta Toer Uitgever: Manus Amici, A'Dam, 386 p., f34,90

Tessel Pollmann

Het belangrijkste boek over het koloniale verleden dat we met Indonesië delen, is Aarde der mensen van Pramudya Ananta Tur. Het is een roman over wat de koloniaal de gekoloniseerde eigenlijk aandoet. En dat is niet alleen veel slechts. Als dat het geval was, zou het leven een stuk eenvoudiger zijn.

Het is ook veel goeds, of althans veel van dat waarvan de koloniaal en de gekoloniseerde allebei denken dat het veel goeds is: lezen en schrijven, aardrijkskunde en waterleidingen, natuurkunde en lagere scholen waar het Hollands onderwezen wordt, Europese beschaving en kranten, psychologie en industrie, moderne landbouwmethoden en niet te vergeten een liberaal geslachtsverkeer.

Uit dat seksuele verkeer komen dan kinderen voort die de kolonialen mengbloeden of liplappen of blauwen of halfcasts of mestiezen of Indo's zijn gaan noemen. En die kinderen hebben op een heel speciale manier last van het kolonialisme: hun vader is een Europeaan en ze leren de Europese cultuur bewonderen. Maar hun moeder is een inlandse, zoals dat vroeger heette, voordat dat woord een bijsmaak van discriminatie kreeg, en die moeder voedt de kinderen op haar manier op.

Soms worden die kinderen min of meer in de Europese elite opgenomen, maar als de vader zelf ook maar een klein klerkje of een soldaat is, komen de kinderen niet verder dan tot aan de marge van de beide samenlevingen, de Europese en de authentieke Indonesische samenleving. Dat is een moeilijke, tragische en heel symbolische positie. Er is weinig over geschreven, zeker door Indonesische schrijvers.

De hoofdpersoon van Aarde der mensen is een Indonesische vrouw die door haar ouders als huishoudster (njaj) verkocht wordt aan de Europeaan Mellema. Hun kind, Annelies Mellema heeft de uiterlijke schoonheid van het Indo-meisje, de opvoeding van een Europese en de instelling van een Indonesische. In haar vloeien alle problemen van het gekoloniseerde land ineen: de verscheurdheid van wie tot twee beschavingen hoort, de schijnbare overwinning van het authentieke, de uiteindelijke overwinning van het vreemde, geïmporteerde element. Want Annelies Mellema, dat mooie Indo-meisje dat kiest voor een ‘inlandse’ jongen en daarmee trouwt, heeft uiteindelijk geen enkel recht op haar bestemming. Zij is als dochter van een Europeaan door hem erkend, en daardoor is ze juridisch losgemaakt van haar Indonesische familie.

Als haar familie eist dat zij naar Europa zal gaan omdat zulks de familie in alle opzichten, en niet in het minst in financieel opzicht, het beste uitkomt, dan heeft zij te gaan. Zelfs haar islamitisch huwelijk met de Javaan Minke blijkt ongeldig: de Europeanen hebben er geen toestemming voor gegeven. Haar moeders toestemming is van nul en gener waarde. Het meisje is nu dus niets meer: geen inlandse en geen volwaardige Europese, want als Europese moet zij het afleggen tegen de ‘echte’ kinderen uit het huwelijk van haar vader met een Hollandse echtgenote.

Tendensroman

Het is zo helder als glas: Aarde der mensen is een echte tendensroman. Voor veel mensen is dat een scheldwoord, naar ik meen; tendensromans staan niet in hoog aanzien. Ik ben het daar niet mee eens, ik houd zelfs van tendensromans. Aarde der mensen is bovendien een historische roman (en gelukkig ook nog een dikke) en daar houd ik ook van. Dus ik zou het een volmaakt boek moeten vinden, en toch vind ik dat niet.

Het boek is ontstaan uit een briljante visie op de houding van de gekoloniseerde ten opzichte van de koloniaal. De houding is namelijk in aanvang helemaal niet vijandig, maar bewonderend, en de verworvenheid van de jongen Minke is dat hij zich daarvan rekenschap geeft en er dan afstand van neemt. Maar helaas, het boek is behalve briljant ook een keukenmeidenroman. De njaj (huishoudster en minnares) is alleen maar edel en nobel en hardwerkend en slim en gevoelig en liefhebbend en sterk en principieel en daarbij ook nog een uitstekende zakenvrouw die de grote boerderij van haar Europese heer bestiert.

Pramudya Ananta Tur

Haar dochter Annelies is zo verschrikkelijk mooi en zo betoverend en verleidelijk en ook al erg competent in haar werk op de grote boerderij die Buitenzorg heet, en ze is bovendien erg gevoelig en tragisch en als je het mij vraagt een verwend spook, maar daar denkt de auteur kennelijk anders over.

Vader Mellema is behalve Europeaan ook nog zo godsallemachtig vaak bezopen en zo syftlitisch en zo uitgekotst door zijn njaj en hun dochter dat het er te dik op ligt. En Minke ten slotte, de geliefde en later de man van Annelies, die zich tegen zijn Javaanse afkomst verzet en dan ervaart dat die zo bewonderde Europese beschaving hem zijn jonge vrouw afneemt om haar te vervoeren naar Europa uit winstbejag - deze jonge Javaan Minke is van een te perfecte symboliek.

Maar het gruwelijke en verwarrende is dat het allemaal wel waar is: W.F. Wertheim heeft in Bzzlletin 88 beschreven hoe het koloniale recht in elkaar zat: de juridische breuk tussen het Indo-kind en haar inlandse familie was bedoeld om de Indonesiërs uit te sluiten van enige Europese erfenis. En ook in andere opzichten is Aarde der mensen authentiek: zo is de mateloze bewondering herkenbaar van de Javaanse jongen voor Wilhelmina die dan net de troon bestegen heeft en nog jong en mooi en met hangend haar is. Pramudya beschrijft ook de opkomst van de Hollanders die als eersten over de ethische politiek zullen gaan spreken en in het tempo doeloe verdachte nieuwlichters zijn die zelf ook onmachtig blijken om Minke's partij te kiezen.

De hbs in Surabaya, de stijl en de inhoud van de dagbladen uit die tijd, de manier waarop het personeel wordt behandeld, de absolute gehoorzaamheid die de Javaanse regent van zijn zoon Minke eist, de schitterende scène als Minke in traditioneel Javaans kostuum wordt gekleed om de installatie van zijn vader als regent bij te wonen - het zijn suggestieve, plastische, beeldende scènes.

Maar hoe mooi de beelden ook zijn, als compositie is het boek zwak. A. Teeuw heeft in zijn handboek Modern Indonesian Literature al opgemerkt dat plots en intriges niet de sterkste kant van Pramudya zijn, en daar heeft hij gelijk in. We hebben in Nederland tegenwoordig twee kleine boekjes met verhalen van Pramudya, het een heet Verloren en het ander Berichten uit Kebayoran, en die beknopte strakgestileerde verhalen staan mij maanden na lezing nog haarscherp voor de geest terwijl ik Aarde der mensen telkens opnieuw moet oppakken als ik weer wil weten hoe het verhaal ging. Dat neemt niet weg dat de volgende drie delen van Pramudya's levenswerk die ons al aangekondigd zijn, met grote spanning moeten worden afgewacht.

De vertaling, waarover al veel te doen is geweest, is een keuze: voor het wat ouderwetse Indische Nederlands, met vaak ook rare stijlfiguren die in geen enkel Nederlands, Indisch of niet, voorkomen. Ik vind het geen goede keuze: Pramudya is juist een heel moderne schrijver. Hij is geen Paatje Daum die vanuit de Indo-Europese cultuur een direct verslag deed over het wel en wee van de burger. Pramudya is een Indonesiër, en het moderne Bahasa Indonesia vraagt om een moderne vertaling.

Dorpsruzie

Ten slotte nog iets over een onvermijdelijk thema: het ‘verraad’ van Pramudya.

Wie niet van journalistenoorlogen houdt, kan hier maar beter stoppen met lezen, want hier is er weer een. Pramudya is twee jaar geleden vrijgelaten uit het gevangenkamp op

[p. 43]

Buru dat de regering-Suharto daar voor zijn ‘communistische’ gevangenen had ingericht. Pramudya heeft daar met duizenden anderen veertien jaar in bittere armoede hard gewerkt, eerst aan een landbouwproject, later - daartoe in staat gesteld door zijn medegevangenen - als schrijver. Veertien jaar heeft hij zijn gezin niet gezien, vrijwel al zijn boeken, manuscripten, knipsels, archieven en historisch materiaal dat hij voor zijn werk nodig had, zijn verloren gegaan of ingepikt. Veel van zijn werk is dan ook nooit gepubliceerd. En Aarde der mensen is eerst in Indonesië verboden, en vervolgens openlijk verbrand.

Pramudya heeft zich daarover beklaagd, in een lang stuk dat de Volkskrant op 9 oktober 1981 afdrukte. Dat stuk lokte weer reacties uit van Rudy Kousbroek in NRC Handelsblad van 26 oktober 1981 en van Bep Vuyk in de Volkskrant van 29 oktober 1981.

Zeer kort samengevat komen beide schrijvers tot dezelfde conclusie: Pramudya mag zich niet beklagen over de censuur, want in de Sukarno-tijd heeft hij als sectievoorzitter van Lekra, de cultuurorganisatie van de communistische partij, zelf aan allerlei heksenjachten meegedaan.

Maar - zegt Kousbroek met name - dat wordt in Nederland niet onderkend; daar protesteren Mulisch Wertheim om het hardst tegen het verbod van Aarde der mensen, terwijl je dat tweetal nooit hoort protesteren als het om de vervolgde schrijvers in China (Wertheim) of Cuba (Mulisch) gaat.

Daarmee is de discussie dus beland op het treurige niveau van de dorpsruzie: niet een eensgezind pleidooi voor de vrijheid van meningsuiting is van belang, niet de schande dat een boek als Aarde der mensen van de aardbodem wordt weggebrand, niet het medelijden met een man die veertien jaar zonder enige berechting werd opgesloten en in die tijd een prachtig boek schreef dat nu ook weer wordt vernield - nee, van belang is of we allemaal even zuiver in dezelfde leer zijn, en als we dat niet zijn, dan houdt helaas onze eensgezindheid op. De openbare verbranding van Aarde der mensen is dan alleen maar een aanleiding om weer eens wat oude vetes uit te vechten.

Maar het is niet alleen dorpsruzie, in de al lang lopende polemiek gaat het ook over een andere, serieuzere zaak: wás Pramudya niet veel beter dan zijn eigen vervolgers? Kreeg hij ‘een koekje van eigen deeg’, zoals Bep Vuyk hem toevoegt? Was Pramudya de aanvoerder van een Indonesische ‘Kulturkammer’ zoals Kousbroek meent? En was hij zelf bezeten van jaloezie zodat hij, al zijn idealistische overtuigingen ten spijt, daarom andere Indonesische auteurs liet vervolgen in de periode dat hij nog macht bezat? En wat voor macht was dat? Had hij de macht anderen te vervolgen en op te sluiten?

De kwestie Manikebu

Pramudya was in de periode 1959-1965, waarin de communisten zoveel mogelijk macht vergaarden, voorzitter van de sectie literatuur van de Lekra. De Lekra was een mantelorganisatie van de communistische partij.

En als er één zaak is die de Lekra in opspraak heeft gebracht, is het de kwestie-Manikebu. Het Manikebu-manifest, schrijft onder andere Teeuw (op wie ook Kousbroek zich beroept), was een puur humanistisch manifest van een groep puur humanistische auteurs die zich niet wilden voegen naar de eisen van de geëngageerde (zeg maar sociaal-realistische) literatuur zoals Pramudya die toen voorstond.

De Manikebu-ondertekenaars onder wie de dichter Rendra, brak het zuur op. Het Manifest werd door Sukarno die een voorzichtige coalitie met de communisten onderhield, streng veroordeeld. Een Manikebu-manifestatie werd onmogelijk gemaakt. Schrijvers werden gecensureerd en soms ook vervolgd, hoewel onvergelijkbaar met de vervolging tijdens het regime-Suharto. Pramudya ondertussen bleef sectievoorzitter van de Lekra, en distantieerde zich niet. Dus tot zover is het helder als glas: die Pramudya was een links-doctrinaire Draufgänger die onder één hoedje speelde met de machthebbers.

Maar wacht: nu de andere kant. Wie waren nu eigenlijk de machthebbers in die dagen?

In de Volkskrant zal een dezer dagen een interview verschijnen (of verschenen zijn) met een andere Lekra-man: Basuki Resobowo, de voorzitter van de sectie beeldende kunst van Lekra-zaliger. Resobowo woont tegenwoordig in Europa en heeft zijn versie van de affaire-Pramudya opgeschreven en aangeboden aan de Volkskrant die het niet publiceerde.

Het is een interessant stuk, en vele beweringen eruit zijn controleerbaar, onder andere in het boek van May, The Indonesian Tragedy.

Wat Resobowo vertelt is dit: het is een mythe dat het in de periode 1959-1965 ging om een strijd van communistische Draufgängers tegen brave, onideologische, waardevrije burgers die ongestoord hun humanistische stukken en gedichten wilden schrijven. Zoals Lekra een instrument was van de communisten, was Manikebu een instrument van het leger, en met name van generaal Nasution. De periode 1959-1965 was de voorloper van de burgeroorlog die in 1965 dan ook uitbrak na een periode van ongelofelijke polarisatie tussen leger en communisten, chaos, economische malaise en gelegenheidscoalities en een indringende bemoeienis van de Amerikanen en de westerse ondernemers met Indonesië. In die chaotische situatie zag links het leger als de conserverende, pro-westerse kant. Het leger werd de nieuwe kolonisator van Indonesië genoemd. Vandaar dat het leger vandaag in Aarde der mensen niet ten onrechte een haar zeer onwelgevallige parabel ziet.

Mochtar Lubis

Op de grens van de burgeroorlog werden mensenrechten door beide partijen dag in dag uit geschonden, en probeerde iedereen aan iedereen het zwijgen op te leggen.

De schrijver Mochtar Lubis werd gevangen gezet, al in 1956 trouwens, en hij was allesbehalve een communist. Zijn krant Indonesia Raya werd opgeheven. Maar het communistische dagblad Harian Rakjat werd net zo goed opgeheven, en de ‘communist’ Pramudya werd in 1960 door het leger opgepakt, Lekra of niet. Hij had een de autoriteiten zeer onwelgevallig boek geschreven over de anti-Chinese hetze in het land en hij ging achter de tralies zoals hij onder de Nederlandse kolonialen ook al eens een tijd gevangen had gezeten.

Terwijl in Nederland Kousbroek over Wertheim en Mulisch heenvalt om vetes uit het verleden, zit Mochtar Lubis nu doodgemoedereerd met Pramudya in het bestuur van de PEN-Indonesië. Rendra heeft zich met Pramudya verzoend, nadat ze in de jaren zestig elkaar hadden bestreden. Want ook Rendra die - als je rechtlijnig denkt - toch in de gratie van de regering-Suharto had horen te staan omdat hij immers een slachtoffer was van de regering-Sukarno, is onder het huidige regime een tijdlang vastgezet en vervolgd. En het regime-Suharto kent geen scherper criticus onder de schrijvers dan Mochtar Lubis, die door Suharto is vrijgelaten uit de gevangenschap na de staatsgreep van 1965, maar die kennelijk daarin toch geen reden ziet om tot kritiekloze dankbaarheid over te gaan.

De Pamfletten van een dichter van Rendra, nu weer officieel vrij van vervolging, zijn onlangs openlijk belachelijk gemaakt door niemand anders dan Subagio Sastrowardojo, eens de Manikebu-ondertekenaar die zo puur humanistisch schreef, nu een hoog ambtenaar op de (politiek gecontroleerde) staatsuitgeverij van Indonesië.

Dat is dezelfde Subagio die door Bep Vuyk bewonderend wordt aangehaald als een schrijver die a-politiek was en slechts schreef ‘vanuit zijn verbondenheid met Indonesië’.

Bep Vuyk is trouwens wel vaker niet geheel nauwkeurig. Ze verwijt Pramudya: ‘Ik ben ervan overtuigd dat jij de moord op Trisno Sumardjo niet hebt bedreven, maar dat pleit je niet vrij van schuld.’ Trisno Sumardjo, schrijver en journalist, stierf toen Pramudya al jaren gevangen zat, dus de moord zal hij inderdaad niet bedreven hebben. En volgens Resobowo werd hij helemaal niet vermoord, maar stierf hij in 1969 aan een hartaanval, terwijl hij ook in Teeuws boek van 1967 nog vrij rondloopt, en zelfs zou publiceren.

Wat zeggen al deze voorbeeldjes nu? Dat de toestand in de jaren 1959-1965 veel ingewikkelder was dan in de polemiek tot nu toe wordt aangenomen. Het was geen veertigvijfenveertig waarín en waarná het eenvoudig was de Goeien van de Kwaaien te onderscheiden; het was een situatie van grote politieke spanning, in een cultuur waarin het elkaar monddood maken hoorde tot het feodale, het koloniale en het militaire leefpatroon. Het is ook een leefpatroon waarin coalities altijd weer anders blijken te liggen dan we in onze ideologische rechtlijnigheid denken en waarin het vergeven van elkaar soms ook echt vergeten is, tot onze calvinistische, grüblende verwondering.

Dat praat niets goed over de dingen die ook in Indonesische ogen - en Resobowo gebruikt het understatement tragisch hiervoor - niet hadden moeten gebeuren. Maar voor een afgewogen oordeel over de schuldvraag kan enige kennis der historie geen kwaad. Dat is iets anders dan iemand ‘een koekje van eigen deeg’ toewensen, en hem sarcastisch feliciteren, - ook een citaat uit Vuyk - ‘met het extra commerciële succes’ dat hij aan zijn martelaarschap te danken zou hebben.

■