Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 38]

Vertel me de zang der Sirenen...
De amusante en meesterlijke zoektochten van Italo Calvino

If on a winter's night a traveller door Italo Calvino vertaald uit het Italiaans door William Weaver Uitgever: Secker & Warburg, 260 p., f43,90 Importeur: Keesing

Tom van Deel

In Raster 18 is een essay vertaald van Italo Calvino getiteld ‘Werkelijkheidsniveaus in de literatuur’. Calvino zet daarin uiteen hoe ingewikkeld de geschreven wereld kan zijn opgebouwd: met verhalen in verhalen in verhalen in verhalen, een ‘duizelingwekkende acrobatie van de geest’. Deze interne vertakking, waardoor het verhaal zich op steeds verschillende werkelijkheidsniveaus kan afspelen, beschouwt hij als ‘een van de meest verbreide structuren in de geschreven vertelkunst’. Als voorbeeld hoeft hij maar de reusachtige raamvertelling van De sprookjes van 1001 nacht te noemen waarin ‘verhalen tot vijf keer toe als chinese dozen in elkaar schuiven’. De ‘perspectivische structuur’ die in meer of mindere mate in elk verhaal is op te merken, bespreekt hij aan de hand van één zelfgemaakte zin: ‘Ik schrijf dat Homerus vertelt dat Odysseus zegt: ik heb naar de zang van de Sirenen geluisterd.’ In deze zin zijn vier verhalen ingebed in het éne verhaal dat ‘ik’ schrijft.

Wie zou menen dat deze belangstelling van Calvino voor ‘werkelijkheidsniveaus in de literatuur’ een puur academische is en in de praktijk van het schrijven wel noodzakelijk zal leiden tot moeizaam, humorloos en pretentieus ‘ander proza’, heeft ongelijk. Het essay zelf is al, vergeleken met hoe in Nederland over dit soort meta-kwesties wordt geschreven, verbazend helder. Dat geldt ook voor Calvino's verhalen, die aantonen dat het experiment een merkwaardig vrolijk karakter kan hebben zonder aan diepzinnigheid in te boeten.

Toen ik voor deze bespreking Calvino's nieuwste boek If on a winter's night a traveller las, heb ik mijn lectuur een paar maal onderbroken. Het waren geen kleine onderbrekingen: ik las Our ancestors, De onzichtbare steden, Das Schloss, darin sich Schicksale kreuzen en ook een beetje in Italian Folktales. Dat zijn boeken van Calvino die ik inbedde in mijn lectuur van zijn nieuwe roman, zoals eigenlijk wel vaker gebeurt. Wie een nieuwe roman van iemand leest en zijn hele werk kent, leest in de geest alle voorafgaande boeken mee in dat ene, laatste boek. Ik deed het letterlijk, en in de geest van If on a winter's night a traveller.

Raamvertellingen

Die roman is namelijk de praktische uitvoering van Calvino's essay over werkelijkheidsniveaus. Niet zonder reden laat de omslag een boek zien - dít boek - dat in zich zelf verdwijnt zoals Droste's verpleegster. Het is een boek dat tien boeken bevat en zelf ook nog een boek is: een raamvertelling kortom. Het heeft geen zin om het verhaal van zo'n boek samen te vatten, niet omdat het niet mogelijk zou zijn - het wordt wel lang - maar omdat het om het principe gaat en de werking daarvan is alleen te ondergaan door het boek te lezen. Dat is natuurlijk altijd wel zo, maar echt, hier helemaal. De roman begint met de lezer aan te spreken: ‘You are about to begin readtng Italo Calvino's new novel, “If on a winter's night a traveller”. Relax. Concentrate. Dispel every other thought. Let the world around you fade.’ De lezer zal blijken de hoofdfiguur van dit boek te zijn, want als hij na een aantal bladzijden aan het verhaal begint waar hij dit boek om heeft gekocht, blijft er iets eigenaardigs in de manier van vertellen schuilen, waaruit blijkt dat het vertellen zich van zich zelf bewust is: ‘The novel begins in a railway station, a locomotive huffs, steam from a piston covers the opening of the chapter, a cloud of smoke hides part of the first paragraph.’ De lezer wordt er door de verteller van dit verhaal op gedrukt dat hij een verhaal leest. Nu is dit procédé nog niet bepaald verrassend en ook is er geen kwaliteit mee gegarandeerd. Calvino hanteert het evenwel bijzonder geraffineerd en gevarieerd. In de romantechniek zijn talloze manieren te benutten die - al is het maar voor een ogenblik - de lezer bewust maken van verschillende werkelijkheidsniveaus. Te zeggen dat Calvino die technieken goed beheerst zou getuigen van te weinig enthousiasme voor wat hier wel ronduit meesterschap van de vorm mag heten.

Italo Calvino

De lezer leest dus If on a winter's night a traveller, maar bemerkt na ongeveer dertig bladzijden dat het boek zich zelf begint te herhalen. Eerst denkt hij nog dat dat zo hoort in literatuur, dat de dingen terugkomen en zo, vaak letterlijk, maar ten slotte stelt hij vast dat hij eenvoudig het eerste katern weer opnieuw aan het lezen is. Hij heeft een verkeerd gebonden exemplaar, met alleen maar eerste katernen erin.

Kwaad gaat hij - ik moet eigenlijk steeds schrijven: ‘You’, want wij als lezer worden binnen dit boek verondersteld zo te denken als Calvino ons voorschrijft - kwaad gaat hij naar de boekhandel. Daar blijkt dat de hele oplage verkeerd gebonden is en niet alleen dat: het boek is niet eens, zoals de titel suggereert, If on a winter's night a traveller van Italo Calvino, maar de met Calvino's katernen verwisselde katernen van Outside the town of Malbork, een roman van de Poolse schrijver Tazio Bazakbal. Van Calvino heeft de handelaar toevallig toch nog een goed exemplaar, maar de lezer wil doorgaan met het boek waaraan hij nu begonnen is en hij neemt de Bazakbal mee naar huis. Hij staat nu trouwens niet alleen meer, want in de boekhandel heeft hij een vrouw ontmoet die met hetzelfde probleem worstelt. Twee lezers, op hetzelfde spoor gezet, gaan nu ook met elkaar een verhaal vormen.

Lucide

Met Outside the town of Malbork is natuurlijk ook iets niet pluis. Bij lezing blijkt dat het in het geheel geen aansluiting geeft op de zogenaamde Calvino en bovendien vertoont ook dit exemplaar fouten. Op een zeker moment wisselen twee bedrukte pagina's af met twee onbedrukte, en zo voort. Argwaan is intussen ook gerezen over de Poolse origine van de tekst. Op grond van enkele namen concludeert de

[p. 39]

lezer, na enige research, dat het verhaal zich afspeelt in Kimmeria, het duistere land van de Kimmeriërs waar Homerus van vertelt.

De lezer versaagt niet, hij stelt alles in het werk om het aansluitende vervolg op wat hij heeft gelezen te vinden, en telkens, na deze twee keren nóg zeven keer, komt hij bedrogen uit, want steeds krijgt hij van een boek alleen het begin in handen en steeds blijkt dit het begin te zijn van een totaal ander boek.

Deze amusante en reusachtig gecompliceerde zoektocht heet ten slotte: If on a winter's night a traveller. Binnen dit boek zijn dus tien hoofdstukken van tien andere boeken opgenomen, waar tussendoor ‘You’ steeds optreedt. Soms lijkt het een detective, met boekvervalsingen, piratenedities, manuscriptberovingen, ondeugdelijke bibliotheken; soms is het een liefdesgeschiedenis, soms een verhalende studie over lezersgedrag en functie van literatuur. Calvino is in staat om binnen deze structuur zijn lucide en erudiete visie op literatuur en vooral op de verwerking ervan aan de orde te stellen. De perspectivische compositie, die zich vaak tot in details doorzet, geeft aan het boek een verbazingwekkende allure.

Het vertellen speelt in dit Boek der boeken een belangrijke rol, maar ook de reflectie op het vertellen en wel heel speciaal de receptie van het vertelde. Het lijkt me dat If on a winter's night a traveller de best denkbare introductie is tot wat wel de receptie-esthetica wordt genoemd. Virtuoos en geestig wordt ook het moeilijkste ondergebracht in deze raamvertelling waarin wij zelf de hoofdrol spelen.

In zijn inleiding tot de Italian Folktales roemt Calvino hun ‘unparalleled grace, wit and unity of design’. Die kwalificatie kan op hem zelf worden toegepast. Zijn werk blijft bovendien, ook in dit nieuwe boek, sterk verbonden met de traditionele manier van vertellen, waarin mythische en sprookjesachtige elementen optreden. Eigenlijk is If on a winter's night een ingenieuze kruising van allerlei oeroude motieven en sluit het als raamvertelling direct aan bij de oudste vertelkunst.

Verteller

Dat het vertellen Calvino lief is, blijkt bij voorbeeld ook uit de zelfverzonnen, op mythische leest geschoeide verhalen uit Our ancestors. Een daarvan, ‘The Cloven Viscount’, gaat over een burggraaf die tijdens de strijd in tweeën wordt gespleten. Zijn twee helften blijven in leven en gaan, ieder voor zich, hun gang. De ene helft blijkt de goede, de andere helft de kwade kant van de burggraaf te zijn. De liefde voor een herderinnetje zorgt ten slotte voor een mooie hereniging van de twee. Calvino vertelt zo'n verhaal niet quasi archaïsch, hij weet direct een toon te vinden die het hem mogelijk maakt om het te vertellen zoals het hoort en om dat intelligent te doen.

Net als If on a winter's night is De onzichtbare steden een raamvertelling, maar een minder gecompliceerde. De setting is duidelijk, alleen zijn de steden, waarover Marco Polo aan keizer Kublai Kan vertelt, voor veel interpretatie vatbaar. Hetzelfde geldt voor dat merkwaardige boek dat Calvino met behulp van de Tarot schreef: Das Schloss, darin sich Schicksale kreuzen.

In de eerste vertelling zitten enkele mensen bijeen in een kasteel. Ze kunnen niet praten, want hun spraakvermogen is hen plotseling ontvallen, en nu vertellen ze elkaar hun verhaal door het leggen van de tarot. De verteller interpreteert de kaarten en vertelt dus hun in beeld gebrachte verhaal. Ook die geschiedenissen zitten vol speculaties en meta-beschouwingen over het vertellen, want met de tarot kan men veel kanten uit. Toch slaagt de verteller er niet alleen in om alle verhalen die op tafel gelegd worden onder woorden te brengen, het lukt hem bovendien om het netwerk van kaarten, de elkaar kruisende verhalen, in samenhang te zien. De tafel vol tarot brengt dan ongeveer in beeld wat er überhaupt aan verhalen verteld kan worden.

Spel

Dit zelfde spel wordt nog een keer herhaald met een wat burgerlijker tarot-spel. De locatie is dan ook een taveerne. Weer kruisen de rijen tarotkaarten elkaar en weer levert het geheel een prikkelende combinatie op van basale verhalen, verhalen die op de manier van mythen de meest belangrijke uitdrukking zijn van ons leven. De speelse manier waarop Calvino met deze stof omgaat draagt aan de importantie van zijn boeken bij. Werkend aan de kolossale verzameling Italiaanse sprookjes bespeurde Calvino, naar hij zegt, bij zich zelf een ‘kind of mania’, ‘an insatiable hunger for more and more versions and variants’. Die honger is in zijn labyrintisch georganiseerde scheppend werk ook merkbaar, maar tevens valt grote aandacht voor het essentiële op. De zang van de Sirenen is niet te vertellen, dus Odysseus vertelt maar óver de zang van de Sirenen. Deze onmogelijkheid, waar Calvino in zijn essay over werkelijkheidsniveaus op zinspeelt, om wat niet verteld kan worden te vertellen, blijft voor vertellers inspirerend. Hij zelf heeft er op allerlei manieren in zijn werk in proberen te voorzien dat, met behulp van nieuwe vormen van vertellen die toch aansluiten bij zeer oude, iets belangrijks wordt uitgedrukt.

Aan het slot van zijn inleiding tot Our ancestors zegt Calvino als schrijver allang tevreden te zijn wanneer z'n boeken ‘simply for enjoyment’ gelezen zouden worden. Van hem hoeven ze niet geïnterpreteerd te worden, al mag het van hem existentialistisch, structuralistisch, Marxistisch, Neo-Kantiaans, Freudiaans of Jungiaans. Zijn enige hoop is dat niet één sleutel alle sloten opent.

■