Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 36]

Alice in Brotherland
Alice James, ingeklemd tussen broers, gezin en maatschappij

Alice James A Biography door Jean Strouse Uitgever: Houghton Mifflin, 367 p., f48, - Importeur: Feffer & Simons

Christien Brinkgreve

Waaraan leed Alice James? Als we de Amerikaanse schrijfster Jean Strouse volgen in haar biografie over Alice James, ‘the Brilliant Younger Sister’ van de beroemde William en Henry James, dan leed Alice aan isolement, aan gevoelens van nutteloosheid en aan onderdrukking van haar seksuele verlangens: de problemen waar vrouwen uit hogere klassen in de tweede helft van de vorige eeuw mee hadden te leven en waar ze geregeld aan bezweken.

Strouses boek is geen beperkt levensverhaal van een uniek gemaakte hoofdpersoon, zoals dat vaak in biografieën gebeurt. Haar biografie van Alice James gaat over een beroemde familie, met alle eigenaardigheden en problemen die het behoren tot zo'n familie met zich meebracht; het is een boek over vrouwen uit hogere kringen in de tweede helft van de negentiende eeuw, met de problemen en spanningen die daarmee samengingen, en het is een boek over nerveuze aandoeningen en de behandelwijzen die in de vorige eeuw in omloop kwamen. Een boek dus over Vrouwen, Waanzin en Gezinnen: een boek dus over alles.

Het beeld van de levenswijze van vrouwen uit de hogere klassen in de tweede helft negentiende eeuw is inmiddels bekend. Afgezien van de visites die ze bij elkaar aflegden, leidden ze een huiselijk bestaan. Tot ze trouwden bleven ze thuis bij hun ouders, en daarna thuis bij hun eigen gezin. Als ze niet trouwden bleven ze ook thuis, verzorgden hun ouders of zieke familieleden, of hielpen in gezinnen van hun zusters. Vrouwen vonden kortom hun bestemming in de zorg voor anderen, liefst eigen man en kinderen, en als dat er onverhoopt niet van mocht komen, waren er wel andere familieleden die hun hulp behoefden. ‘Tantes’ waren vertrouwde personen in de gezinnen van toen. In het gezin James figureerde de onvolprezen tante Kate, zoals in het gezin Freud tante Minna jarenlang opereerde: ze hielpen in de huishouding, gingen mee op vakantie, en hoorden erbij, op alle mogelijke manieren. Hoewel deze tantes onschatbare diensten konden bewijzen, bleef het voor hen letterlijk behelpen: een huwelijk was toch de enige echte carrière die voor vrouwen als Alice James openstond. En als deze weg voor hen gesloten bleef, zoals bij Alice het geval was, dan bleef er niet veel over waaraan ze een gevoel van eigenwaarde konden ontlenen.

Iets bijzonders

Dat laatste was in het gezin James bijzonder belangrijk. Het was een welgestelde, van oorsprong Ierse, Amerikaanse familie, protestants, ontwikkeld, met een sterk gevoel van morele superioriteit. Vader James kreeg enige bekendheid met zijn geschriften en lezingen over religie. Echt beroemd werden zijn twee oudste zonen, William en Henry, de eerste als psycholoog en filosoof, de tweede als romanschrijver (onder andere The Awkward Age, The Wings of a Dove, The Ambassadors). Dan volgden twee niet erg succesvolle zonen, en ten slotte kwam Alice, als jongste en enige meisje.

Het behoren tot de familie James had een aantal niet onaanzienlijke voordelen: ze hadden geld, ze waren erudiet, en hadden een groot gevoel van saamhorigheid. Maar het bracht ook wel enige verplichtingen met zich mee: een James moest iets bijzonders zijn, en dat had weinig te maken met carrière of oppervlakkige successen; het ging ook niet om uiterlijke en voorbijgaande beloningen van lof, roem en lauwerkransen, het ging om iets als innerlijke waarden, morele kwaliteiten; ze moesten kortom iets Zijn, wat ze ook deden. Deze ‘opdrachten’ die de kinderen James meekregen, deze ideeën over wat een waardevol bestaan inhield, konden des te sterker werken door het isolement waarin ze een tijdlang verkeerden. Tijdens haar jeugd is Alice vele malen verhuisd, onder meer naar Europa, waar het gezin enkele jaren woonde - in Londen, Parijs, Genève - omdat vader James van mening was dat het onderwijs daar zo veel beter was dan in Amerika. Door deze verplaatsingen raakten ze sterk op elkaar aangewezen, wat behalve bescherming ook een gevoel van besloten superioriteit gaf. Door deze geslotenheid kon ook de dwang die uitging van de strenge familiemoraal ongelimiteerd werken. Deze familiemoraal had stimulerende kanten, waar vooral William en Henry van wisten te profiteren. Voor Alice waren het opdrachten waar ze voor een deel niet aan kon voldoen. Omdat ze een meisje was, luidt de meer of minder expliciete stelling van deze biografie van Jean Strouse.

Alice James, ± 1873

De kinderen James waren een speciaal geval, ‘but being a girl set her apart even from their brothers’. ‘In our family group,’ citeert Strouse Henry James, ‘girls seem scarcely to have had a chance’. Het verlangen iets te zijn, iets bijzonders, terwijl alle wegen buiten het huwelijk afgesloten waren en een huwelijk er maar niet van kwam - in het hele boek is zelfs geen minnaar die haar pad kruist - is Alice menigmaal behoorlijk opgebroken. Ze stortte in, voor het eerst toen ze negentien was, en daarna nog vele malen, eigenlijk haar leven lang.

Alices leven werd een aaneenschakeling van ziektes, zenuwtoevallen, doktersconsulten, behandelingen, en oplevingen. Hierin was ze geen uitzondering: een groot aantal vrouwen uit haar sociale klasse leed in die tijd aan mysterieuze zenuwkwalen. Ze zochten hun heil bij steeds weer andere geneesheren met steeds weer andere behandelmethoden. Het waren levens die zich afspeelden rond bezoeken aan artsen, verblijven in sanatoria en behandelingsinstituten, en reizen naar verre streken voor rust en frisse lucht of juist voor levendigheid en verstrooiing. Een paar van hen kwam bij Freud terecht, en misschien was Alices leven wel anders gelopen als ze zich had vervoegd bij deze Weense zenuwarts met zijn nieuwe psychoanalytische behandelmethode. De kwalen waar zij aan leed waren precies het soort klachten waar Freud zich mee bezighield en die hem inspireerden tot zijn psychoanalytische theorie.

Neurasthenie

De behandelingen die Alice in de loop van haar leven onderging bestonden voornamelijk uit het houden van rust; soms lange perioden te bed, onder het volgen van een uitgebreid dieet - dat in de toenmalige kuren op een soort vetmesten neerkwam -, afgewisseld met massage. Ze beproefde de watergenezing, onderging heteluchtbehandelingen, en toen het behan-

[p. 37]

delingsarsenaal werd aangevuld met een elektrische machine waarmee een lichte stroom naar zenuwen en spieren werd geleid, zette ze zich ook aan deze machine. Geen middel bleef onbeproefd, en telkens weer was er nieuwe hoop. Haar verhouding tot dokters was ingewikkeld: ze begon elke keer met grote verwachtingen, idealiseerde deze nieuwe geneesheer en diens intense zorg en aandacht, maar geen enkele dokter kon aan deze verwachtingen voldoen. Na korte tijd sloeg de verheerlijking om in teleurstelling: ze faalden in begrip en zorg, en vooral in genezend vermogen. Waarschijnlijk waren dokters de enige mannen die haar lichaam aanraakten, wat haar verhouding tot artsen in elk geval geladen zal hebben gemaakt.

Alice James en Katherine Loring in Royal Leamington Spa, 1889/1890

Geen van de dokters uit die tijd wisten wat de oorzaak was van de neurasthenie die zo hevig om zich heengreep. Ze meenden dat de beschaving erg veel spanningen veroorzaakte, maar dan vooral vanwege de ingrijpende veranderingen die de industrialisering en de ontwikkelingen in de wetenschap met zich meebrachten. Vooral de toename van intellectuele activiteit bij vrouwen gaf naar hun opvatting veel spanning, vaak over-spanning. De vele behandelingsmethoden die toen ontstonden kwamen dan ook vooral neer op rust, op ontspanning van de overprikkelde zenuwen en het overspannen gemoed.

De kuren brachten Alice vaak wel wat verlichting, maar altijd van tijdelijke aard; en er hoefde maar weer een broer te trouwen of een vriendin naar Europa te vertrekken of ze stortte weer in, om met veel zorg, geld en moeite een beetje opgelapt te worden.

Wat een blijvend herstel misschien ook bemoeilijkt zal hebben is het feit dat de zenuwinzinkingen zo pasten bij de vrouwelijke idealen uit die tijd. Vrouwen moesten gevoelig, delicaat, etherisch, zuiver en doorschijnend zijn, en deze aanvallen waren maar een lichte overdrijving van dit vrouwelijk ideaal: de gevoeligheid en teerheid waren hen iets te veel geworden. Er was nog een reden waardoor de carrière van zenuwpatiënte, ondanks alle pijn en ellende, voor Alice ook wel voordelen had: zo voldeed ze niet alleen aan de idealen van vrouwelijkheid uit die tijd, ze gehoorzaamde zo ook, ongewild en ongeweten, aan de opdrachten van haar vader voor wie een interessant falen meer waarde had dan een makkelijk en goedkoop succes.

Dagboek

De laatste jaren van haar leven begon Alice met een dagboek. Ze had hiermee eindelijk een uitingsvorm gevonden die bij haar paste. Ze kon hierin haar eigen gedachten en gevoelens tot uitdrukking brengen, op scherpe, geestige en spotlustige wijze. Iets van haar ambitie kon ze zo verwezenlijken, op een ingetogen naar binnen gerichte wijze, in overeenstemming met de vrouwelijke idealen uit die tijd. Met haar dagboek kon ze zich ook van haar broers onderscheiden, en niet alleen door de frequentie en diepte van haar inzinkingen.

Het is erg jammer dat Alice pas zo laat met haar dagboek is begonnen. Haar eerste aantekeningen zijn van 31 mei 1889: ‘I think that if I get into the habit of writing a bit about what happens, or rather doesn't happen, I may lose a little of the sense of loneliness and desolation which abides with me.’ In die behoefte heeft Alices dagboek zeker voorzien. Alleen slechts voor korte tijd: haar laatste dagboekaantekeningen dateren van 4 maart 1892. Ze stierf twee dagen later, uitgeput door ziekte, in Londen, vierenveertig jaar oud.

Het boek van Jean Strouse over het leven van Alice James is een mooie biografie; een goed verhaal, zoals dat past in de Angelsaksische traditie van kundig geschreven biografieën.

Het boek geeft een zo overtuigend beeld van de spanningen waaraan Alice James bezweek, dat je je verwonderd afvraagt waarom niet alle vrouwen in dergelijke situaties afknapten en zenuwpatiënten werden. Waarom de een wegkwijnt en de ander een bloeiend bestaan weet te leiden, dat is een vraag waar nog geen enkele wetenschap een afdoend antwoord op heeft weten te geven. Achteraf valt aan te geven dat die spanningen iemand met die uitrusting te veel werden, en dat is ook wat er, zoals Jean Strouse heel aannemelijk maakt in haar boek, met Alice James gebeurde. Het gebeurde alleen ook met haar broers: ook zij hadden last van zenuwinzinkingen en toevallen, alleen in minder ernstige en frequente mate. Dat is een gegeven dat in het boek van Strouse uitvoerig en herhaaldelijk ter sprake komt, maar in haar interpretaties van het gebeuren enigszins verloren is geraakt. Uit de beschrijving die Strouse geeft van de gezinsverhoudingen bij de James' en de maatschappelijke idealen die in die tijd voor vrouwen als zij golden, valt de verklaring voor de zenuwinzinkingen net zo goed bij het ‘neurotiserende gezin’ te plaatsen waar alle kinderen onder leden, als bij de eisen die in ‘de Victoriaanse samenleving’ aan vrouwen werden gesteld; aan eventuele genetische oorzaken van de toevallen wordt in dit boek geen aandacht geschonken. Met dezelfde gegevens had Strouse een verhaal kunnen schrijven over neurotiserende gezinsverhoudingen, of - een weinig populair thema - over de erfelijkheid van een zwakke constitutie, maar dan had ze de zenuwinzinkingen van de andere familieleden bij haar interpretaties een grotere plaats moeten geven. Nu staat het boek in het teken van de stelling dat het vooral de maatschappelijke eisen en idealen waren waaronder vrouwen als Alice James gebukt gingen en die hen soms deden instorten. In dat opzicht past dit boek in de feministische geschiedschrijving. Maar als case voor een echt feministisch boek is het leven van Alice James toch niet zo sterk. Die twee broers die ook niet aan de idealen van thuis konden voldoen, het feit dat alle kinderen nerveuze aandoeningen hadden: dat maakt het bewijsmateriaal voor Strouses interpretatie niet waterdicht. Misschien heeft ze zich eerst blind gestaard op de twee succesvolle broers, en is het bestaan van die andere broers pas later goed tot haar doorgedrongen. In dat opzicht lijkt ze dan op Alice zelf, die zich ook vooral op haar succesvolle broers richtte en veel minder te maken had met de minder geslaagde.

Misschien leed Alice toch vooral aan onvervulbare ambitie; een ambitie die ze van huis uit had meegekregen, en die zij, met haar sociale en psychische moeilijkheden, niet kon verwezenlijken. Haar energie en intelligentie had ze, als ze in deze tijd had geleefd, misschien voor een minder ongelukkig doel kunnen gebruiken dan haar ziektecarrière.

■