Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 30]

Geen enkel spoor van zilver
De thuiskomst van A. Alberts in het lege noorden

Maar geel en glanzend blijft het goud door A. Alberts Uitgever: Van Oorschot, 70 p., f15,90

Frans de Rover

Het maakt geen overtuigende indruk een recensie te beginnen met wat ik langzamerhand ervaar als een clichématige karakteristiek, maar ik ontkom er niet aan: Alberts is de meest zwijgende auteur in onze naoorlogse letterkunde. Zijn kleine oeuvre is in de dertig jaar van zijn schrijverschap (Alberts debuteerde in 1952 met de verhalenbundel De eilanden) van een bijzondere eenheid en herkenbaarheid geworden, vooral door zijn stilistisch vermogen. Iedere publikatie roept steeds weer verwondering op over de zo ver doorgevoerde taalversobering: ieder woord lijkt overwogen; ieder verbaal pathos wordt resoluut geweerd.

Met dit taalgebruik lijkt Alberts de grenzen van literaire ‘depersonalisatie’ te willen aftasten: van de verhaalfiguren en de situaties waarin zij handelen ontstaat vaak niet meer dan een skelet, een transparant plaatje dat door de suggestie van wat er niet staat tot op grote hoogte voor de lezer invulbaar is geworden. En dat heeft weer tot gevolg dat een lezer die ontvankelijk is voor Alberts' thematiek ‘zijn’ ingevulde plaatje: zijn interpretatie, een hoog werkelijkheidsgehalte zal toekennen.

Alberts' thematiek heeft in de loop der jaren nauwelijks wijziging ondergaan; ook op dat punt is zijn oeuvre van een grote consistentie. Steeds is het romantisch levensgevoel, uitgedrukt in het conflict van het individu met de samenleving (de collectiviteit), in de strijd van één tegen allen, dominant. Zijn verhaalpersonages zijn eenlingen, mensen met een vaag verlangen naar ‘elders’, die op zoek zijn naar de rust van het isolement en de loutering van de eenzaamheid. Zij kennen de onrust en de tragiek van de eeuwige zwerver. Treffend heeft Alberts dit mensentype gekarakteriseerd met het beeld van ‘de zeeman’: ‘een mooi beroep, maar elke keer als ze van daarginds terugkomen, hebben ze iets achtergelaten. Niet verloren, maar achtergelaten. En op het eind zijn ze niet zoveel meer dan een leeg mens, die zich alleen nog maar afvraagt wat er van hem nog achter die horizon bestaat’ (in: De honden jagen niet meer, 1979). ‘Daarginds’, ‘achter die horizon’: voor Alberts heeft dat te maken met ‘Het Noorden’. Al in het openingsverhaal ‘Groen’ uit het debuut De eilanden, gesitueerd in de gordel van smaragd, verzucht de hoofdpersoon over de vier windstreken: ‘Het Noorden, het onbekende, waar ik naar uitzie, dat hoort erbij.’ En langzamerhand krijgt het aanvankelijk alleen geografisch-intrigerende Noorden een steeds symbolischer betekenislading, juist door de gevreesde onbereikbaarheid en ondoordringbaarheid van het daar gelegen bos: ‘het beeld van mijn Noorderbos. Dat is en blijft een sprookjeskasteel, waarvan de ingangen zijn dichtgegroeid (...) Het licht is scherp, dat merk ik anders zo niet, in het bos. Ik loop door, ik weet dat ik terugmoet, dat ik nog niet kan blijven, voorgoed, maar even, even nog, als een kind voor het slapen gaan. Ik ga op een steen zitten. Waar heb ik dit toch meer gezien, denk ik.’ Ruim vijfentwintig jaar later opent de ‘zeevaartroman’ De honden jagen niet meer met een korte beschrijving van een troep jagende honden in noordelijke richting. ‘Eindelijk was in het noorden witter licht te zien. Witter licht dan het groene licht van de hemel van bladeren.’

A. Alberts, tekening van Siegfried Woldhek

Het is het einde van de jacht. Alberts lijkt in zijn nieuwe novelle Maar geel en glanzend blijft het goud, ‘thuisgekomen’. Hij schrijft een sprookjesachtig verhaal over de ultieme tocht van zijn personage naar het meest noordelijke punt waar een (imaginaire?) goudschat verborgen ligt; hij situeert het verhaal in de heldere vrieskou van het Deense eiland Seeland. Het symbool heeft zijn plaats op de wereldkaart gekregen. Maar zoals Alberts aan begrippen vaak meerdere betekenissen meegeeft, zo moet ik zeggen: dit hoogtepunt van het oeuvre is niet het hoogtepunt van het oeuvre: de geografisch hoogste plaats, waar vele wegen uit eerder werk zo consequent naar toe hebben geleid, valt niet samen met de literair hoogste plaats die dit verhaal verdiend had wanneer het het oeuvre goudglanzend had gekroond. Zowel de stijl als de inhoud zijn nu debet aan mijn oordeel.

Sprookjestoon

Alberts heeft zijn verhaal geënt op het sprookje: aan het verhaal van een alwetende verteller gaan een kinderlijk getekend landkaartje en een fragment uit een (door Alberts zelf geschreven) Deense ballade vooraf:

Er was een koning. Vóór zijn dood
had men het spreken hem verleerd;
had men hem als een god vereerd
en hem gevoed met goud voor brood.

Wel zevenhonderd jaren oud
stijgt hij bijwijlen uit zijn graf.
Zijn vlees, zijn been: vergaan tot kaf.
Maar geel en glanzend blijft het goud.

‘Er was een koning’. Het is op deze ‘toon’ dat verhaald wordt van de rol die de (mythe van de) koning speelt voor een eeuwen later levende raad-adviseur van een minister die met zijn departement te krap gehuisvest is in een van de voormalige paleizen van de koning. Maar waar in eerder werk de tot hun uiterste essentie teruggebrachte zinnen vaak hun kracht in het oproepen van beelden ontleenden aan wat er niet stond, boeten nu de korte sprookjeszinnetjes juist aan kracht in omdat na vele bladzijden mild-ironisch becommentariërend vertellen mijn aandacht verschuift naar het wel

[p. 31]

erg opzichtige ‘maniertje’ dat Alberts hier toepast. De kinderlijke toon werkt dan een zekere gewenning en daardoor verveling in de hand; dit wordt nog geaccentueerd door de stijlbreuk die de laatste vijftien bladzijden van de novelle inluidt. Dan stijgt de koning uit zijn graf en neemt zelf het woord; dan wordt er van ‘register’ gewisseld en lijkt de ‘oude’ Alberts weer terug. Ik wil niet beweren dat er tot het optreden van de koning niets aan stilistische zuiverheid te genieten zou zijn. Zeker het eerste hoofdstuk, ‘Het paleis’, bevat staaltjes van treffend verwoorde observaties van het ministerie en haar ambtenaren. Een enkel voorbeeld. Nadat de discussies over een eventuele restauratie van de verwilderde binnentuin van het paleis geluwd zijn, ‘toen eindelijk zelfs het vergaderen over dit onderwerp de mensen wat moedeloos had gemaakt’, komt een ander plan aan de orde: het paleis wordt te klein, een ambtenaar die bevorderd wordt (en dat wil een ambtenaar graag) laat een open plaats achter. ‘Een lege stoel heette dat eigenlijk. Degeen, die daarvoor in aanmerking kwam, liet ook zo'n stoel achter en aldus schoof alles van de basis af op en jarenlang werd aan dit verschijnsel niet de geringste aandacht geschonken. Maar langzamerhand begon men het verloop van deze procedure wat traag te vinden. En eindelijk kwam het ogenblik, waarop een der hoogste ambtenaren een historisch woord sprak. Ons departement, zei hij, is een pyramide en wij zijn daarvan de stenen. Intelligente stenen, maar toch stenen. En we willen niet ons hele leven op dezelfde plaats blijven. We willen hogerop en daarom moeten we zorgen voor een paar stenen onder ons, die ons naarboven duwen en ons uiteraard in dezelfde opwaartse richting volgen. Hoe meer stenen, hoe vlugger we stijgen. Zijn collega's gaven de juistheid van deze theorie - die ze een boutade noemden - onder elkander toe, maar ze ontkenden haar in het openbaar.’ Een subtielere parafrase van de wet van Parkinson kan ik me niet voorstellen.

Maar de ambtenarij is uiteindelijk het decor: de collectiviteit waartegen individueel, menselijk drama wordt afgezet. Zodra dat een aanvang neemt, reduceert de ongewijzigde toon de personages te veel tot marionetten, voortdurend mild beoordeeld maar daardoor niet geheel tot hun recht komend. Voor mij ontstaat tussen vertelsituatie enerzijds en wat de personages vertegenwoordigen en symboliseren anderzijds een te schrille tegenspraak. Maar behalve met de stijl, heb ik ook met de concrete inhoud problemen. De oorzaak daarvan zoek ik in de wijze waarop Alberts een relatie legt (ik zeg in dit geval met opzet niet: ‘suggereert’) met het verleden, met de mythevorming rond de overleden koning.

Verhaal

De spil van het verhaal is Gerner, raad-adviseur (‘een wonderlijke titel, de benaming voor iemand, die voor de helft overbodig leek te zijn’) van de minister. Een eenzelvig man, die op een andere verdieping dan de overige raad-adviseurs wil zitten en soms, tot verbazing van het ministerie, op een blaasinstrument, een occarino speelt. Zijn adviezen over de uitbreiding worden niet serieus genomen; hij zou het oude paleis Gurre, in het noorden, waar koning Walter de Vierde gestorven is (zonder dat echter ooit zijn graf gevonden is) willen herbouwen, maar de ambtenaren kiezen voor nieuwbouw in de hoofdstad. Toch maakt hij met de minister en diens nichtje een autotocht naar Gurre en het nabijgelegen klooster waar de door Walters goud onderhouden monniken huisden. Het wordt een werkbezoek waardoor de raad-adviseur zijn verleden vindt en zijn bijzondere gevoelens voor het nichtje ontdekt, waardoor vele elementen uit het eerste deel van het verhaal tot ‘motief’ worden, maar waardoor toch vooral de lezer zich in een doolhof achtergelaten waant. Het nichtje blijkt Margarete te heten en is daarmee naamgenote van de dochter van koning Walter IV; Gerner blijkt zowat alles van de laatste tien levensjaren van de zwijgende koning te weten maar houdt raadsels over diens verhouding tot de monniken, de rol van het goud en de vindplaats van zijn stoffelijk overschot; het nichtje ontdekt in de tuin van het klooster (een kopie van het departementsgebouw) de sporen van een doolhof. ‘Er schoot hem een rijmpje uit een prentenboek te binnen: Treedt in, een doolhof is het leven; ge weet niet, wat het u zal geven. Maar hij zei het niet. De stilte was voorbij en het meisje riep: Wat zullen ze dáár een plezier gehad hebben!’

Oplossingen

Enkele oplossingen worden aangereikt in het hoofdstukje ‘Gesprek met de koning’ die uit het niets te voorschijn komt (het blijft inderdaad een sprookje), wanneer Gerner niet wil deelnemen aan het afscheidsfeestje van de minister. De koning legt uit hoe hij de hem uitvretende en angst aan jagende monniken beetnam door hen een doolhof ten geschenke te geven met een onbereikbaar middelpunt waaronder een goudschat, en de abt toe te voegen: ‘Het zal u moeite kosten, maar aan het eind van uw dwalen en dolen vindt u een oord van troost. Ik roep in uw herinnering woorden terug, die u eenmaal in mijn bijzijn en tot mijn bestwil gesproken hebt: Gelukkig is de mens, die in eenzaamheid een schat vindt. Dat had de abt weliswaar nooit gezegd, maar daarover maakten ze geen moeilijkheden.’ De monniken zoeken en rennen zich zonder het begeerde resultaat de kleerscheuren aan het lijf. ‘Wat zullen ze dáár een plezier gehad hebben!’ Uiteindelijk geeft de koning aan Gerner een bevel: ‘Je staat voor de laatste weg, die je zult moeten afleggen. Weet je welke het is? De terugweg. Weet je nog wel? Terug naar het noorden. Het einde daarvan zal ook jouw einde zijn. Voel je de kou al om je heen? (...) Je bent nu nog een dwaas, maar straks, over uren, over dagen zul je zelfs dat niet meer zijn. Dan is er nog maar een enkel woord, dat tot je zal doordringen: Alleen. Alleen. Erger dan ooit iemand is geweest. Nu ga je Nu moet je gaan. Weg!’ Dit is Alberts op zijn best. De raad-adviseur gaat op weg; de koning buldert over de bevroren vlakte hulp voor hem af, de kerkklokken luiden, de bevolking vormt een massale stoet in noordelijke richting. ‘En daarginds, waar de koude al het andere verdrong, daar hebben ze hem gevonden. Gevonden? Gevonden.’

Onduidelijke relatie

Een sterk einde. Maar ondanks de vele parallellen die in dit verhaal afzonderlijk én met het overig werk van Alberts te trekken zijn (zie mijn inleiding), blijf ik toch met een probleem zitten: de expliciet uitgesproken relatie (Alberts ‘noemt namen’) tussen de figuren in het ambtelijk heden en de Deense royality in het verleden. Ik vind de voorgestelde identificatie Gerner - Walter IV, Margarete - Margarete, ambtenaren - monniken enzovoort te particulier van karakter (Wat is ons tenslotte bekend van de Deense geschiedenis?) en daardoor afbreuk doen aan ‘de kracht van algemene geldigheid’ die historische en mythische verwijzingen kunnen hebben, dat vroeger werk van Alberts ook had door de achter-

[p. 32]

gehouden referentie. Natuurlijk zijn Walter IV en Margarete te beschouwen als algemene verwijzingen naar ‘het verleden’, de inspiratiebron voor ‘muzikale’ ambtenaren tot steeds nieuwe ontdekkingen; het verleden, waarvan de gouden glans van eeuwigheid en dus: actualiteit doorstraalt tot in onze tijd. Maar die interpretatie is me toch te gemakkelijk, want waarom hebben die personages dan zo'n uitgesproken naam en historische context?

Desalniettemin blijft het verhaal intrigeren, vooral omdat ‘de doolhof’ tevens als beeld van het schrijven functioneert, een ‘techniek’ die alleen aan grote schrijvers is voorbehouden. De koning over zijn doortrapt geschenk aan de monniken: ‘Maar het mooiste komt nog. Er was natuurlijk in het midden een ruimte uitgespaard en daar moesten de dolers tenslotte op uitkomen. Daar zouden ze iets moeten vinden. Het meest in hun lijn zou een geraamte zijn, een memento mori. Ze zouden het niet vinden, want ik had dat midden aan alle vier zijden laten afsluiten. Door een dubbele laag struiken en daarbinnen een gemetselde muur, die ze door de bladeren heen niet konden zien. Maar ik heb daar in die ruimte toch iets laten neerzetten: het beeld van een lachende fluitspeler.’

Vanzelfsprekend is ‘de’ schrijver de zwijger die het laatst lacht, hij is het onbereikbare standbeeld op de verborgen goudschat in zijn oeuvre: de metafoor is subliem. Maar mag ik dan van de schrijver begrip vragen voor het feit dat ik, na mijn dooltocht door dit verhaal, staande voor het ontoegankelijke middelpunt van zijn labyrint, tegenover zijn goud dat zwijgen is, verzucht: had er in dat lege, witte noorden niet een enkel spoor van zilver kunnen worden uitgezet?

■