Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 26]

Ludwig Wittgenstein - Bertrand Russell
Een geniale stoethaspel en een begenadigde ijdeltuit

Bertrand Russell and His World door Ronald Clark Uitgever: Thames and Hudson, 127 p., f37,50 Importeur: Nilsson & Lamm
Ludwig Wittgenstein, Personal Recollections door Rush Rhees (ed.) Uitgever: Basil Blackwell, 235 p., f57,55

Frans Boenders

In zijn essay ‘Over Popper’, dat einde 1981 in Hollands Maandblad verscheen, noemt W.F. Hermans Wittgenstein ‘een wijsgeer van het orakeltype’. Ook schrijft hij dat de auteur van de Tractatus in veler ogen minder menselijk lijkt dan de benaderbare, bereidwillige, beminnelijke Popper. Ik heb Wittgenstein nooit ontmoet, maar wat Popper betreft kan ik verzekeren dat diens beminnelijkheid zich vooral uit in het bestraffend aankijken van rokers, het mopperen over het tekort aan frisse lucht in het vertrek waar de schriele wijsgeer van het optimisme zonet heeft plaatsgenomen, het met fronsend voorhoofd informeren naar de omvang van zijn honorarium en, bovenal, in zijn Oostindische doofheid voor kritiek. Wie niet rookt, zuinig ademt, diep in de buidel tast en kritiekloos luistert - die is Poppers vriend.

Ludwig Wittgenstein, 1925

Ongetwijfeld had ook Wittgenstein zijn al te menselijke kanten, maar de getuigen die in de door Rush Rhees samengestelde bundel Ludwig Wittgenstein, Personal Recollections aan het woord komen, laten zich opvallend positief uit over hun dagelijkse omgang met de grote filosoof. ‘Vriendelijk, edelmoedig’, oordeelt Drury. John King bekent haast verlegen: ‘Ik ben er nooit helemaal achtergekomen waarom hij (Wittgenstein) zo aardig was en zo genegen zijn tijd aan mij te besteden.’ De beroemde criticus F.R. Leavis schrijft: ‘Wittgenstein verschilde sterk van Russell, hij was een compleet menselijk wezen, subtiel, begiftigd met zelfkritiek en vrij van zelfverheerlijking.’ Ook Fania Pascal, die Wittgenstein in het Russisch inwijdde, rekent af met de mythe van het eigenzinnig, recalcitrant en neurotisch genie: ‘Hij leed niet aan irrationele angsten en onzekerheid, hij had zich zelf geheel en al in de hand, hij was niet geremd in zijn omgang met anderen op voorwaarde dat het mensen van zijn keus betrof die zijn manier van doen aanvaardden. Het zou absurd zijn hem te beschouwen als een perfectionist in de neurotische betekenis van dat woord.’

Bertrand Russell, 1939

Het mag als een verrassing klinken, maar uit de vijf getuigenissen in deze ‘Personal Recollections’ (de vijfde is een opstel van Hermine Wittgenstein) blijkt niet dat Wittgenstein een orakelend wijsgeer was die zijn vrienden en bekenden met filosofische en pythische uitspraken om de oren sloeg. Zeker, hij was wat abrupt in zijn meningen en kon zoals de meeste mensen opvliegend zijn, maar hij genoot tevens met een haast benijdenswaardige naïveteit van simpele dingen: een kopje thee met een babbel, een Western, een detective van Agatha Christie, een wandeling door de weilanden, een dansnummer van Ginger Rogers en Fred Astaire. Dit genot werd hem geenszins onmogelijk gemaakt door de scrutinerende kracht van zijn verstand dat zogenaamd niets anders kon dan filosoferen. Drury noteert in dat verband uitdrukkelijk dat geen van de lange discussies, die ze samen voerden, betrekking had op specifiek filosofische problemen - Wittgenstein voelde daar niets voor.

Humor

Een andere taaie mythe wil dat Wittgenstein geen zin voor humor had. Drury bewijst het tegendeel. In een van hun tweespraken vertelt Drury over een vriend van hem die na een jaar arbeid aan zijn proefschrift tot het besluit kwam dat hij niets oorspronkelijks te zeggen had en daarom niet wenste te promoveren. Waarop Wittgenstein repliceert: ‘Daarom alleen hadden ze hem de doctorsbul moeten geven.’ Russells humor was veel meer voorspelbaar. In 1948 kreeg het marinevliegtuig waarmee hij van Oslo naar Trondheim reisde, pech. Om zijn leven te redden, moest de zesenzeventigjarige wijsgeer in het noordse water zwemmen. Toen men hem achteraf vroeg wat hij had gevoeld, antwoordde Russell ‘kou’. Een Britser antwoord kan men niet bedenken, en Russell vertelt het hele gebeuren uiterst laconiek in het derde deel van zijn autobiografie. Er is veel geschreven over het ascetisme van Wittgenstein. Dat hij evenwel ook verfijnde esthetische opvattingen huldigde, blijkt uit een conversatie met zijn vriend Drury

[p. 27]

die plaatsvindt wanneer deze als pas afgestudeerde arts in 1941 naar het Midden-Oosten wordt gestuurd. Wittgenstein schenkt hem een zilveren beker ten afscheid met de woorden: ‘Water smaakt zoveel lekkerder als je het uit zilver drinkt’ - een opmerking die men eerder uit de mond van de aristocraat Russell zou verwachten.

Dat Wittgenstein een rabiate tegenstander zou zijn geweest van de psychoanalyse lijkt ook onjuist. Zeker, hij had heel wat epistemologische bezwaren. Men leze er de Lectures and Conversations on Aesthetics, Psychology, and Religious Belief op na en enkele van zijn notities uit de Vermischte Bemerkungen, bij voorbeeld deze uit 1946: ‘Freud heeft ons met zijn fantastische pseudoverklaringen (juist omdat ze geestrijk zijn) een slechte dienst bewezen. (Iedere ezel heeft deze beelden nu bij de hand om met behulp ervan ziekteverschijnselen te “verklaren”).’ Maar dergelijke uitlatingen blijken slechts één aspect te vormen van zijn houding ten aanzien van de Freudiaanse leer. Wittgenstein kocht in 1936 de Traumdeutung voor Drury's verjaardag, een studie waarover hij aan zijn vriend had verklaard: ‘Hier is een psycholoog aan het woord die eindelijk wat te vertellen heeft.’

Dominees

Het is bekend dat Russell de eerste was die zich rekenschap gaf van het genie van Wittgenstein, toen nog zijn leerling in Trinity. Russell legde daarvan ook publiekelijk getuigenis af op een ogenblik dat hij besefte dat zijn eigen scheppende arbeid in de vakfilosofie al achter hem lag. Wittgenstein betuigde Russell, in die jaren nog zijn vriend, weinig dankbaarheid voor deze ruiterlijke steun, kritiseerde zijn voormalige leermeester ongezouten, en ging er later zelfs van uit dat ook Russell de originaliteit van de Tractatus logico-philosophicus niet ten volle had begrepen en die bovendien nooit zou kunnen vatten. Russell, de voorvechter van tientallen goede zaken en overtuigingen, de propagandist van ‘views on almost everything under the sun’ - Russell was in Wittgensteins ogen niet langer au sérieux te nemen als filosoof, hij was voor hem een predikant geworden. Hoe valt anders de uitspraak te interpreteren die hij zich in een conversatie met Drury liet ontvallen: ‘Russell en de dominees hebben samen ontzaglijk veel schade aangericht.’?

De verschillen tussen beide wijsgeren zijn enorm maar, zoals Wittgenstein ooit opmerkte: ‘Op één punt ben ik het eens met Russell: ik wil de vrijheid hebben over om het even wat te praten met om het even wie.’ Dat er nauwelijks méér punten van overeenkomst aan te geven zijn, is niet zozeer terug te voeren tot hun verschillende filosofische visie als wel tot hun fel uiteenlopende karakters. Trouwens, de ‘eerste’ Wittgenstein verschilt helemaal niet zo sterk van de Russell der Principia Mathematica. Russell was vlot, glad zelfs, en kwam altijd op zijn poten terecht ongeacht de netelige situatie waarin hij zich bevond. Wittgenstein was een stoethaspel in de sociale omgang, gebruikte meestal de verkeerde woorden en zorgde er zelf voor dat hij in extreme situaties belandde. De Brit werd gedreven door een ongecompliceerde ijdelheid die hem voorbestemde een succesvolle vrouwenjager te worden. De Oostenrijker was geheel vrij van intellectuele en andersoortige koketterie en beschikte over een homofiele geaardheid die zo straf onderdrukt bleef dat hij geen behoefte scheen te hebben aan seksuele praktijk. Met de anti-autoritaire en pacifistische levenshouding van Russell contrasteerde de stroefheid van hem, die erop stond met ‘dr. Wittgenstein’ te worden aangesproken. De atheïstische pleitbezorger van tientallen meningen vervulde de van elke overreding warse, maar diep religieuze scepticus met weerzin. De onvermoeibare redenaar vond het heerlijk om zo groot mogelijke groepen toe te spreken, terwijl de binnenvetter enkel in een uitermate kleine kring van vertrouwden tot ontplooiing kwam. Hier was bewuste versnippering met het oog op brede invloed, groeiende roem en stijgende verdiensten; daar ontwikkelde zich een steeds monomaner denken in uiterste concentratie en toenemende afzondering.

Zelfverzekerdheid

Hoewel depressies niet aan hem voorbijgingen, werd Russell niet gekweld door fundamentele twijfels over zijn maatschappelijke functie als moralist. Wittgenstein daarentegen werd continu achtervolgd door gedachten van nutteloosheid. Daarom bleef de ene zijn leven lang, gesteund door zijn aristocratische zelfverzekerdheid, aan zich zelf gelijk, een schrijver, de zweep van het collectieve geweten - terwijl de ander, zich zelf uitvezelend, opgejaagd het ene beroep voor het andere inruilde. Nadat Wittgenstein achtereenvolgens onderwijzer, architect, tuinman en vakfilosoof was geweest, overwoog hij in 1936 zijn professoraat op te geven en medicijnen te gaan studeren.

Ook ten aanzien van de ethiek was hun houding sterk uiteenlopend. De schrijver van het cryptisch aforisme Ethik und Aesthetik sind Eins kon niet anders dan zijn hoogstaande zedelijke opvattingen op ieder moment van zijn leven compromisloos in de praktijk omzetten. Russell echter, met het aplomb en de panache van de bevrijde denker, stond pal in de wisseling der tijden, had een vanzelfsprekende maar plooibare eerlijkheid over zich, en genoot van het gestoelte des aanziens - zonder daarom zich zelf te heroïseren dan wel te onderschatten. Onstelpbaar vloeiden elegante, uiterst leesbare essays over modieuze ethische kwesties uit zijn pen. In vergelijking met deze scherpslijper van het redelijke denken lijkt Wittgenstein een filosofische woelrat die zijn tot het aforisme geneigde, hortende schrijfkramp als een moeizaam stamelen moet hebben ervaren.

Russell was, hoewel als edelman behorend tot de intellectuele en sociale crème de la crème van de natie, een democraat in hart en nieren en een libertair socialist met radicale ideeën over de brandende politieke kwesties van zijn (en onze) tijd. Het rigoureuze pacifisme dat hij tijdens de Eerste Wereldoorlog aanhing maakte, toen de fascistische dreiging in de jaren dertig toenam, plaats voor een meer genuanceerde kijk op oorlog en vrede. Wittgenstein, in zijn jeugd een moedig officier in het Oostenrijkse leger, ontwikkelde na het debâcle van 1918 onduidelijk politieke opvattingen. Zijn maatschappelijke denkbeelden kwamen feitelijk nooit geheel tot rijpheid. Zijn voorkeur ging uit naar een autoritaire aanpak omdat dergelijke regimes, zo dacht hij, het klassen-onderscheid kunnen afschaffen en de bevolking tot daden aanzetten; het ergste wat een maatschappij kon gebeuren was dat de massa's geen vast werk meer zouden vinden. Dat verklaart zijn belangstelling, in de jaren dertig, voor de Sovjetunie en zijn uitspraak, ten overstaan van Drury, dat tirannie hem niet met verontwaardiging vervulde. Toch was hij volslagen antifascistisch. Zijn conservatisme kon onmogelijk vrede hebben met het makke socialisme van West-Europa dat allang zijn strijdbaarheid en zijn Tatendrang vaarwel had gezegd.

Alle hemelsbrede verschillen tussen beide filosofen ten spijt, men kan af en toe twijfelen aan het geestelijk vaderschap van sommige uitspraken. ‘Ik ben altijd van mening geweest dat niemand achtenswaardig kan zijn zonder slecht te zijn, maar mijn zedelijk gevoel was zo afgestompt dat ik niet zag in welk opzicht ik had gezondigd.’ Wie schreef deze met zondigheid en andere slechtheid dreigende zin? Niet de van schuld en onwaardigheid bezeten Wittgenstein maar de geestelijk oergezonde Russell!

Het boek dat Rush Rhees heeft samengesteld, pretendeert niet enig thema uit Wittgensteins filosofie te verduidelijken. Ook Ronald Clarks werkje ambieert niet de zoveelste inleiding tot Russells denken te zijn. Wel werpen beide publikaties een licht op de mens - het complexe individu dat Wittgenstein was en de redelijk doorzichtige persoonlijkheid van Russell. Clark vertelt beknopt, accuraat, sober, betrouwbaar en helder; zijn tekst is verlucht met 105 boeiende foto's en documenten. Clark bezit het geheim om in korte, krachtige zinnen het essentiële te zeggen. Zo heeft hij het over Russells ‘facility for writing immaculate prose, at high speed, on any required subject’, een zin die men onmogelijk zonder kwaliteitsverlies kan vertalen.

Rhees eigen bijdrage tot zijn verzameling getuigenissen mag dan weinig indrukwekkend zijn en zelfs enige irritatie opwekken, met name de uitvoerige gesprekken met Drury en F.R. Leavis' Memories of Wittgenstein vormen een meer dan voldoende reden om kennis te nemen van deze Personal Recollections. ‘De gesprekken met Wittgenstein waren even onrustwekkend als de geschriften van Pascal dat voor diens lezers zijn; indien Wittgensteins werk niet dezelfde onrust teweegbrengt dan wordt het verkeerd begrepen,’ aldus Drury. In een tijd zonder grote filosofen, de onze, is het niet overbodig zich vertrouwd te maken met de twee personages die het denken en het geweten van de twintigste eeuw in het Westen in aanzienlijke mate vorm hebben gegeven. Hun levensloop, meningen, vriendschappen en passies vertonen voor wie nauwlettend toekijkt een samenhang met hun filosofische ontwikkeling. De kennismaking met de mens kan dus leiden tot een beter begrip van diens technische, wijsgerige problematiek. Zowel Bertrand Russell and his world als Ludwig Wittgenstein, Personal Recollections fungeren hier als interessante gidsen.

■