Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 24]

Vertrouwd met de prins der duisternis
Burgess' en de twintigste-eeuwse proporties van goed en kwaad

Earthly Powers door Anthony Burgess Uitgever: Avon-pocket, 706 p., f14,85 Importeur: Van Ditmar

Nienke Begemann

De ‘aardse machten’ in Anthony Burgess' lange, barokke roman (die in 1980 verscheen en nu als pocketeditie een internationale bestseller is, zijn de machten van goed en kwaad, zoals ze zich op deze aardkloot manifesteren. Dat klinkt pleonastisch, maar het is bij dit boek van belang om niet automatisch aan te nemen dat het om een allegorie gaat: het is niet een moderne bewerking van de metafysische strijd tussen het goede en het kwade, het licht en de duisternis, God en Satan, leven en dood, die het onderliggende stramien is van bijna alle godsdiensten. De katholiek Burgess is wel een moralist, maar geen allegorist: dit hele boek draait juist om de historiciteit, de actualiteit.

De centrale stelling is dat het voor de leek - en dat is iedereen, zelfs de paus van Rome - onmogelijk is om volgens analogische redeneringen, uitgaande van de schepping die we kennen, iets te weten te komen over de werkelijkheid die achter deze wereld zou kunnen liggen. Zelfs het mysterie van de incarnatie van God in zijn zoon Jezus Christus leert, strikt filosofisch gezien, niets over de aard van de vader.

De verteller van het boek, de eenentachtigjarige, homoseksuele, katholieke romanschrijver Kenneth Toomey, moet bij voorbeeld wel aannemen dat er twee scheppers zijn: de ene heeft hem homoseksueel geschapen, en de andere heeft een kerk gesticht waarbinnen voor homoseksuele liefde geen plaats is. Zijn leven lang jaagt Toomey God na, ook al keert hij zich van de kerk af. Dat zoeken naar God leidt onherroepelijk, al is het paradoxaal, tot een confrontatie met het kwaad, dat in onze eeuw, de eeuw van Toomey (dat klinkt als tomby, grafachtig) ongekend gigantische proporties heeft aangenomen. De oude vraag hoe het kwaad in de wereld is gekomen, hoe er een bijna almachtige Satan kan zijn voongekomen uit een schepper die in wezen goed is, wordt in dit boek op een verbazingwekkend energieke, en totaal on-naïeve manier opnieuw gesteld. Toomey vindt geen comfortabele antwoorden op die vraag, integendeel. Hij blijft zitten met zijn diep verankerde overtuiging dat de mens een vrije wil heeft, zelfs al heeft hij zich geen moment van zijn leven vrij gevoeld.

Het alomtegenwoordige kwaad wordt voor Toomey alleen geneutraliseerd op de zeldzame momenten van zelf-ervaren liefde, en van ontroering over de liefde, toewijding en opofferingsgezindheid die hij bij anderen waarneemt. Sterker dan het kwaad zijn die momenten geenszins - ze houden iemand nog net in leven, dat is alles.

Dit is een zwaarwichtige, eigenlijk niet passende inleiding - Burgess' boek is van heel andere aard, dus laat u niet afschrikken. Toomey, de ene spil van het boek, lijkt, hoe kan het anders, op Somerset Maugham en Graham Greene en Evelyn Waugh, en raakt door het huwelijk van zijn geliefde enige zuster Hortense met een Italiaanse componist, verwikkeld in de lotgevallen van zijn aangetrouwde schoonfamilie, de Campanati's. Een van de broers van de componist is priester en wordt later paus, een soort kruising tussen Johannes XXIII en Johannes Paulus II. Het karakter van Carlo Campanati is de tweede spil waarom het boek draait. Hij is een enorme vitale, veel-etende, wijn en wiskey minnende, sigaar-rokende, goklustige, gewelddadige zondaarheilige, die als een ververwijderd alter ego van Toomey door de wereld trekt om letterlijk eigenhandig de duivel te lijf te gaan. Na zijn dood, vijf jaar nadat hij tot paus is gekroond, wordt Toomey gevraagd een document te produceren: een getuigenis van de wonderen die hij Carlo heeft zien verrichten en dat bij zijn zaligverklaring gebruikt zal kunnen worden. Toomey heeft Carlo inderdaad interessante staaltjes van exorcisme en van wonderbaarlijke genezing zien verrichten, ook al hebben die wonderen op hun beurt weer tot vreselijk kwaad geleid. Aan Carlo's relatieve heiligheid twijfelt hij niet, ook al heeft hij hem ook langzaam zien corrumperen tot een kerkvorst die zijn enorme macht alleen nog maar gebruikte om liefde, liefde te prediken, in plaats van het zwaard. De rampzalige gevolgen daarvan worden in dit boek op gruwelijke en overtuigende wijze gedemonstreerd.

Anthony Burgess

Komisch en treurig

Burgess' creatie van Carlo Campanati is een grote prestatie en de scènes waarin hij optreedt horen tot de meest hilarische en gedenkwaardige van deze roman. Wat mij als nooit katholiek geweest lezer het meest met afgunst vervult is de totale wereldsheid, illusieloosheid van deze figuur, die ook geheel vrij is van de verstikkende gehoorzaamheid aan enige heilige schrift. Zijn corruptie is een tragisch proces - zijn eigen zwakke plek herkent hij niet, zodat het kwaad dat hij later bewerkt gemakkelijk, als een gemene infectie, kan binnendringen.

De Campanati's zijn niet de enige attractie van het boek - Earthly Powers biedt ook een panorama van een groot deel van de culturele en politieke geschiedenis van het Europa van de twintigste eeuw, waarin vele bekende kunstenaars en politici optreden. Er zijn kostelijke vignetten van ‘Jimmy’ Joyce, Hemingway, Gertrude Stein en Toklas, maar ook film-reportage-achtige ‘gewone’ beelden van Goebbels en Himmler, die het kwaad in zijn angstaanjagendste alledaagsheid incarneren. (De filmwereld is trouwens een belangrijk verschijnsel in het boek). De beschrijving van de verschrikkingen van de nazi-kampen (Toomey is een van de eersten die in Buchenwald worden toegelaten na de bevrijding van de overlevende joden) is sterk, cru, letterlijk, grafisch en journalistiek van de beste soort.

Ook Toomey's persoonlijke leven, met zijn kortstondige, naar zijn gevoel altijd steriele relaties met kunstbroeders of secretarissen - hij komt in bizarre omstandigheden door zijn verboden seksuele geaardheid - wordt met verve en zelfspot afgebeeld, komisch en treurig tegelijk. Ook Toomey is een werelds man, die zijn leven lang zijn best gedaan heeft zijn publiek te amuseren, want hij is een populair, niet een groot schrijver. Ook Toomey leert in zijn lange bestaan de prins der duisternis goed kennen. Net zoals Burgess zelf is hij moedig, al mist hij de brute mankracht van de latere paus. Verraad, geweld, verlies en rouw, niets wordt hem bespaard. Hij brengt ten slotte zijn

[p. 25]

laatste jaren door met zijn geliefde zuster, de enige vrouw die ooit enige lichamelijke aantrekkingskracht voor hem heeft gehad, en die haar man, haar kinderen en kleinkind heeft overleefd, terwijl haar schoonheid vreselijk verminkt is door het verlies van een oog. Zij is de enige genade die hem ten beurt valt.

Het boek eindigt met een prachtig stukje dialoog tussen deze Hortense en Toomey. Het stormt als ze in hun gemeenschappelijke slaapkamer naar hun tegenover elkaar staande bedden gaan. ‘The days and nights of calm and warmth dissolved that evening in violent rain and thunder and cryptic brief messages in lightning over the Channel. “He plants his footsteps in the sea” I quoted from Sunday's service while I looked out from the lashed french windows, “and rides upon the storm. The old bastard. Will he let us sleep?”

“He'll be persuaded to let us. That's my one article of faith.”’ Een minimaler, ironischer en tegelijk dieper gewortelde bevestiging van geloof ben ik in lange tijd niet tegengekomen.

Ook een agnost zoals ik, met een behoorlijke weerstand tegen het eenogig kijken en het op de lange baan schuiven van de terreur van het hier en nu van het christendom, heeft dit boek veel nieuws te zeggen over een materie die zo oud is als de wereld. Daardoor en door de rigoureuze eerlijkheid en de tact waarmee het is geschreven steekt het met kop en schouders uit boven andere romans van de laatste tijd waarin hetzelfde wordt geprobeerd (zoals bij voorbeeld het indecente Sophie's Choice van Thomas Styron) maar die nooit verder komen dan moreel glijbaanwerk. Burgess' roman is het werk van een groot professioneel verteller, en van een moralist die de vorm en de ingrediënten van de moderne, op maat gemaakte bestseller aan de kaak stelt en gebruikt voor zijn eigen, publieke doel. Een prachtig, moedig en tegelijk teder boek, niet vertroostend, maar wel geschikt om het nieuwe jaar mee te beginnen. ■