Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 20]

Het vreemdste taboe
Discussie over sociobiologie

Sociobiologie ter discussie door F.B.M. de Waal e.a. Uitgever: Bohn, Scheltema & Holkema, 280 p., f52,50
Het dwingende fluisteren Een sociobiologische verkenning van de mens door David Barrash Voorwoord Dick Hillenius Vertaling F. Hillenius-Gehrels Uitgever: H.J.W. Becht, 364 p., f35, -

Maarten 't Hart

Onlangs schreef het CS van NRC Handelsblad haar jaarlijkse essay-prijsvraag uit. Dit keer over het onderwerp ‘Het vreemdste taboe’. Een leuke vondst. Ik ben benieuwd wat het oplevert. Volgens mij is het vreemdste taboe heden ten dage dat het verboden is de mogelijkheid te opperen dat bepaalde menselijke eigenschappen, talenten en gedragingen niet door de omgeving, de cultuur of het milieu geïnduceerd worden, maar een kind al bij zijn geboorte zijn meegegeven.

Vooral van ongunstige eigenschappen mag niet verondersteld worden dat ze weleens op de één of andere wijze genetisch vastgelegd zouden kunnen zijn. Wie het waagt het vermoeden uit te spreken dat agressief gedrag op één of andere wijze in onze natuur verankerd ligt, wordt voor fascist uitgemaakt. Wie onderzoek wil doen naar de fysiologische achtergronden van misdadig gedrag, krijgt half Nederland tegen zich. Op zich misschien nog niet eens zo onbegrijpelijk, ware het niet dat het onderzoek dat Buikhuisen wil gaan doen al overal in Nederland gedaan wordt in medische, farmacologische en farmaceutische laboratoria. Maar daar kraait geen haan naar.

Het vreemdste taboe geldt niet als je van gunstige eigenschappen veronderstelt dat ze in onze genen verankerd liggen. Stefan Themerson kon straffeloos tijdens zijn Huizinga-lezing beweren dat tederheid wel, agressie niet biologisch bepaald is, hoewel deze bewering precies even mallotig is als haar tegendeel.

Ook Edward Wilson, de schepper van het vak sociobiologie, heeft moeten ervaren dat er een taboe rust op het uitspreken van veronderstellingen aangaande de genetica van ons gedrag. Toen hij in 1975 zijn boek over de sociobiologie publiceerde, maakten allerlei figuren zich erg boos over het laatste hoofdstuk: ‘Man: from Sociobiology to Sociology.’ Daarin werd gezegd dat veel van ons gedrag op één of andere wijze genetisch bepaald is. Alom geweldige opschudding. Zestien auteurs van naam (de Sociobiologie-groep van Science for the People te Boston) publiceerden een felle brief tegen Wilson in The New York Review of Books. In 1976 volgde in Bioscience nog een artikel tegen Wilson, ondertekend door vijfendertig prominenten. Later kwamen daar nog elf geleerden bij. Wilson verdedigde - naar mijn smaak op nogal provocerende en ongelukkige wijze - zijn stellingen nogmaals in On Human Nature (in het Nederlands vertaald onder de titel De gouden kooi). Dat maakte de zaak alleen maar erger. Luider nog klonk het geroep dat hij een racist en een fascist was.

Ik begrijp daar niets van. Het laatste hoofdstuk van Sociobiology is het minst interessante van het hele boek. Daar we met mensen geen kruisings- of selectie-experimenten kunnen uitvoeren, valt er over zijn gedragsgenetica evenveel of even weinig te zeggen als over de vraag of er leven is op Venus. Dus is het betrekkelijk irrelevant over dit onderwerp te discussiëren. Je komt er toch nooit uit.

‘Ik weet dat het moeilijk te geloven is, maar kijk eens goed naar hun handen, de vorm van hun schedel, het rechtop lopen - ik zeg je, wij stammen af van de mensen.’ Tekening van Len Herman uit Animals, Animals, Animals, A Collection of Great Animal Cartoons samengesteld door George Booth e.a. Spherepaperback, 241 p., importeur Van Ditmar

Miereneter

Niettemin wordt ook in het boek Sociobiologie ter discussie uitgebreid gestreden over de vraag of ons menselijk gedrag evolutionaire wortels heeft. Hoewel dat volgens mij een nauwelijks zinvolle vraag is (omdat we geen experimenten kunnen doen om er een antwoord op te krijgen) heeft een uiterst gemêleerd gezelschap van biologen, politicologen, psychologen, sociologen, theologen, en een medicus en een wiskundige zich over dit probleem uitgesproken. Gelukkig krijgen we desondanks in verschillende bijdragen toch heel aardige dingen te horen. De beste bijdrage in de bundel is van de hand van de etholoog Jan van Hooff. Op bewonderenswaardig duidelijke wijze legt hij uit wat sociobiologie is, wat voor specifieke concepten het vak kent, en hoe wij ons de evolutie van gedrag moeten voorstellen. Ook de evolutietheorie wordt nog eens kort uiteengezet. Wel nodig, als je bedenkt dat zelfs Karel van het Reve, blijkens een potsierlijk stukje over de miereneter in het Hollands Maandblad van vorig jaar, nog totaal niets van die theorie begrijpt. Hij beweerde onder andere dat de mierenhoop eeuwenlang evengroot gebleven is en dat het daarom vreemd is dat zo'n miereneter een lange, kleverige tong heeft gekregen. Alsof er ooit sprake van evolutie zou kunnen zijn in een zich zelf gelijkblijvend milieu.

Aardig is ook dat Van Hooff het artikel van Thompson aanhaalt dat vorig jaar in Perspectives in ethology 4 verscheen, waarin deze Thompson afrekende met het bezwaar van Karl Popper tegen de evolutietheorie. Volgens Popper zou die niet falsificeerbaar zijn. Thompsons artikel heette: ‘Towards a falsifiable theory of evolution’.

Uit het stuk van Van Hooff kan men ook leren dat de belangrijkste concepten uit de sociobiologie niet door Wilson maar door anderen bedacht zijn. Het idee van de Evolutionaire Stabiele Strategie (het ESS) is afkomstig van Maynard, Smith en Price. Het lijkt me hier niet de plaats om uit te leggen wat dat begrip ESS inhoudt (men kan het bij Van Hooff duidelijk uitgelegd vinden), maar het is zonder twijfel een centraal begrip dat voor het onderzoek van vooral sociaal gedrag nu al geweldig stimulerend is gebleken. (Op het laatste ethologencongres in Oxford werd de ene Evolutionaire Stabiele Strategie na de andere uit de doeken gedaan.)

Ook de ideeën over altruïsme bij dieren en verwantenselectie zijn niet van Wilson afkomstig, maar van Hamilton. Pas hij heeft ons een mathematisch uitgewerkte theorie geboden waarmee een verklaring werd geleverd voor het feit dat dieren zich altruïstisch kunnen gedragen, iets dat in strijd lijkt met hun eigen voordeel, en dat ook geen reproduktief voordeel lijkt op te leveren.

Ook wat in de sociobiologie over groepsselectie naar voren is gebracht, is niet door Wilson bedacht, maar door Wynne-Edwards. Jammer dat er op het heldere stuk van Van Hooff een tamelijk onzinnige discussie volgt. Daarbij verbaas ik me over de argumenten van de bioloog Gerjan Huis in 't Veld. Zijn argumentatie komt er zo'n beetje op neer dat sociobiologie niet geoorloofd is omdat er een verkeerde, want racistische kant mee uitgegaan kan worden. Het is alsof je iemand hoort zeggen dat E=mc² niet deugt omdat dat de doopformule van de atoombom is. Huis in 't Veld heeft daarna zelf een lang stuk

[p. 21]

aan het boek bijgedragen onder de veelzeggende titel ‘Sociobiologie: een maatschappelijk gevaar of academische borrelpraat?’ In dat stuk staan zeker goede dingen, maar 't is ergerlijk om iemand bezig te zien die nauwelijks onderscheid kan (of wil?) maken tussen zakelijke, wetenschappelijke argumenten en argumenten die afkomstig zijn uit de levensbeschouwelijke hoek. Sociobiologie is uiteraard geen echt nieuw vak. Wilson heeft alleen maar allerlei gegevens uit de ethologie, ecologie, entomologie bij elkaar gezet. Dat kun je er als bezwaar tegen aanvoeren. Maar het is niet zinvol je te keren tegen bepaalde sociobiologische concepten. Als je vindt dat het onjuiste of te beperkte begrippenkaders zijn, moet je onderzoek doen waarmee je bewijst dat die concepten niet deugen, maar je moet niet op voorhand zulke concepten afwijzen omdat ze niet stroken met wat toevallig op dat moment je politieke en levensbeschouwelijke overtuiging is.

Ook het artikel van de psycholoog P.A. Vroon vind ik nogal teleurstellend. Hij somt allerlei bezwaren op tegen de sociobiologie, komt zelfs weer met Poppers bezwaren tegen de evolutietheorie aandragen (lees Thompson), mengt daar ook nog enige EO-achtige bedenkingen tegen de evolutietheorie doorheen, geeft allerlei voorbeelden van misbruik van Darwins en Spencers denkbeelden, maar weet desalniettemin nauwelijks enige fundamentele kritiek te leveren op wat we dan nu sociobiologie noemen. Ook de socioloog Den Hartog weet ons niet veel anders voor te houden dan dat hij ‘primair aan cultuur’ denkt als hij gedrag van mensen (en chimpansees) waarneemt. Ja, wie niet? Maar het is stompzinnig om het te doen voorkomen alsof cultuur iets heel anders is dan natuur, daar los van staat. Cultuur is onze menselijke natuur.

Het artikel van A.W. Musschenga, ethicus, riekt nogal roomskatholiek. Ik kan zulke gedachtengangen niet goed volgen, wil er ook verder niets van zeggen, want zulk denken staat te ver van mij af. Een erg aardig stuk is ‘Biopoliticologie’ van de politicoloog Falger. Falger is iemand die een biologische gedachtengang kan begrijpen, en niet onmiddellijk met de dooddoener aankomt: ‘Maar wij mensen hebben cultuur’.

Ten slotte bevat het boek ook informatieve artikelen van Frans de Waal over gedragsonderzoek aan chimpansees en van Jan Wind (een medicus) over de gedragsgenetica. Wie over de Sociobiologie wil discussiëren, heeft met dit boek in ieder geval nuttig discussiemateriaal in handen.

David Barrash

In het boek van Barrash wordt de sociobiologie inderdaad toegepast op menselijk gedrag en menselijke verhoudingen. Barrash behandelt de verhouding tussen de seksen en laat zien dat het verschil in waarde van eicel en zaadcel consequenties moet hebben voor mannelijk en vrouwelijk gedrag. Hij behandelt het verschijnsel ouderschap, schrijft ook uitgebreid over verwantenselectie, en over concurrentie tussen groepen mensen. Barrash heeft helaas niet de gave der puntigheid. Hij schrijft nogal omslachtig, heeft steeds veel woorden nodig om betrekkelijk eenvoudige zaken uit te leggen. Dat maakt, aan de andere kant, dat het boek goed leesbaar is, in die zin, dat steeds goed te begrijpen is wat hij denkt. Voor mensen die hun vooroordelen ten aanzien van de sociobiologie bevestigd willen zien, is het een uitstekend boek, want Barrash maakt zich zo ongeveer aan alles schuldig waar de tegenstanders van een biologische benadering van gedrag van mensen zich steeds tegen keren. Bovendien heeft Barrash de neiging de sociobiologie voor te stellen als net zo'n revolutie in de wetenschappen als de ontdekking van de speciale relativiteitstheorie. En soms lijkt het wel of hij de sociobiologie aanprijst als een nieuw evangelie. Zo zegt hij op pagina 338: ‘Ben je een aanhanger van de tegencultuur, ervan overtuigd dat de moderne technologische maatschappij ten dode is opgeschreven, vreugdeloos en radicaal ongezond? Dan is de weg naar persoonlijk geluk verbonden met het omhelzen van onze biologie.’ En daaronder staat: ‘Ben je daarentegen opgewonden door de recente vooruitgang in de technologie? Dan is de sociobiologie ook iets voor jou.’ Nou ja, dit is doodgewoon ongelofelijk! Het heeft natuurlijk in het geheel niets meer met wetenschap te maken, maar riekt naar evangelisatie. Omhels Jezus als je tegen de technologie bent. Wandel met Hem als je ervoor bent.

Toch geeft het boek van Barrash tussen alle moralistische en onwetenschappelijke gedachten door ook nog wel aardige informatie over gedrag van dieren. Maar wie een sobere, duidelijke en preciese omschrijving van het vak sociobiologie wil, doet er veel beter aan het hoofdstuk van Jan van Hooff te lezen in Sociobiologie ter discussie.

■