Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 18]

De heksenketel van de fabriekshallen
Schrille beelden in de nieuwe roman van Franz Böni

Die Wanderarbeiter door Franz Böni Uitgever: Suhrkamp, 175 p., f32,75 Importeur: Nilsson & Lamm

Gerda Meijerink

‘Als je eenmaal aan de gang was kon werken best prettig zijn, zei A. Het probleem was alleen de overgang van de vrijheid naar de gevangenschap van de fabriek. Je moest iets doen dat tegen je aard indruiste. Maar uiteindelijk was alles slechts een kwestie van gewenning. Het was alsof een vis eerst even aan het leven op het droge moest wennen.’ Zo berustend als de hoofdpersoon in de nieuwe roman van Franz Böni Die Wanderarbeiter hier over het werk in de fabriek spreekt, zo navrant is het beeld van de vis op het droge, die daar immers gedoemd is te sterven. Franz Böni schrijft in zijn nieuwe roman over die fase tussen leven en dood waarin het grootste deel van de beroepsbevolking in onze moderne geïndustrialiseerde samenleving gedwongen is te bestaan: als fabrieksarbeider. Het is een thema dat ook al in een aantal verhalen en in zijn roman Schlatt voorkwam.

Groepen ‘Wanderarbeiter’ reizen het land af op zoek naar werk dat er nauwelijks is. Als het gerucht gaat dat in de textielfabriek Surenthal arbeiders gevraagd worden, trekken ze er als blinde passagiers in goederentreinen op af. De hoofdpersoon van de roman, A. en zijn vriend Karl, lukt het ook om daar werk te vinden; ze worden ondergebracht in een voormalig quarantainehuis voor mensen met roodvonk dat daarom nog steeds ‘Siechenhof’ genoemd wordt en dat nu een kosthuis voor arbeiders is; ze beginnen met hun ploegendienst in de fabriek. Op die twee plaatsen, het kosthuis en de fabriek, speelt de hele roman zich af, de handeling stokt in feite al na het eerste hoofdstuk, wat beschreven wordt is de heksenketel van de immer doordraaiende machines in de fabriekshallen.

De titel Die Wanderarbeiter bevat een paradox. De arbeiders die hier beschreven worden, hebben niets meer gemeen met hun laatmiddeleeuwse voorgangers, de ‘Wandergesellen’, die eropuit trokken om van hun tochten ervaringen mee naar huis te nemen die ze in hun ambacht gebruiken konden en die met hun reizen hun volwassenheid en mondigheid verwierven. De tochten van de arbeiders die Böni beschrijft leiden nergens toe, ze leveren niets op. De arbeiders trekken van de ene lopende band naar de andere, hun enige kwalificatie is de absolute onderworpenheid, volwassenheid wordt van hen niet gevraagd: welke verantwoordelijkheid zouden ze al moeten dragen; ‘Was iemand niet op het werk verschenen, dan moest hij daar een goede reden voor noemen. Het was voorgekomen dat arbeiders zich ziek gemeld hadden omdat ze te uitgeput waren geweest en die zich dan, uit angst niet meer aan het werk te mogen, ernstige verwondingen hadden toegebracht om een verklaring voor hun verzuim te kunnen geven.’ En: ‘Een arbeider was op weg naar z'n werk bij het oversteken van een open terrein door de bliksem gedood. Hij had het risico niet genomen een paar minuten op het overdrijven van de onweersbui te wachten om niet wegens te laat komen ontslagen te worden.’ In de wereld die Böni beschrijft, vindt de vernietiging van het individu zó grondig plaats dat de enige uitweg die nog geboden wordt in de dood bestaat. Maar zelfs die oplossing is zo eenvoudig niet: ‘Zelfmoord kreeg je niet cadeau, zei Staller, die moest je verdienen. Het was verboden je door zelfmoord voor het werk te drukken. Alleen lapzwansen wilden zich voor de vijftig jaar fabrieksarbeid drukken.’

Visionair

Franz Böni heeft met Die Wanderarbeiter geen realistische roman geschreven, maar een visionaire. Hij weet zijn reële materiaal zo te condenseren dat er een enorme spanning ontstaat die het concrete gegeven boven zich zelf uittilt. Die Wanderarbeiter kan dan ook eigenlijk niet gerangschikt worden onder het begrip arbeidersliteratuur zoals we die kennen van onder andere Max von der Grün. Böni voegt een dimensie toe waardoor de arbeiderswerkelijkheid symbolisch wordt voor het hele moderne leven. De hiërarchische structuur van onze samenleving, het gevoel van verloren zijn en anonimiteit, het verlies van de eigen identiteit en het voortdurend onderworpen zijn aan de wil van anderen, de zinloosheid van het handelen, dat is waar de roman over gaat en waar Böni schrille beelden voor ontwerpt. ‘Vaak had hij het gevoel dat hij niet leefde, maar omdat op de brievenbus van de Siechenhof zijn naam stond moest hij toch bestaan.’

Haat

Het is een opvallend verschil met zijn vorige boeken vanaf zijn debuut Der Wanderer im Alpenregen (binnenkort in vertaling bij de Arbeiderspers) dat deze nieuwe roman zoveel emotionaliteit bevat. De afstandelijkheid in de beschrijving van bizarre gebeurtenissen in zijn vorige verhalenbundels maakt in Die Wanderarbeiter plaats voor bitterheid, opstandigheid, wanhoop en vooral voor haat. ‘De opzichter Holliger stond midden in de chaos. Wat dacht hij? Zag hij de hel? De hologige, dom grijnzende arbeiders die zich zelf al in hun jeugd ten gronde moesten richten. Zag hij in hen strafgevangenen die niets anders verdienden, maar welke misdaad hadden ze begaan?’ Die haat en opstandigheid richt zich niet alleen op de opzichters maar op alles en iedereen, op medearbeiders en toevallige voorbijgangers, op vrouwen en kinderen, op het ongeboren leven zelf: ‘Hoe hij zich die monsters in hun darmachtige navelstreng gewikkeld in de opbollende buiken voorstelde. Als een zwangere vrouw lachte, had hij steeds het beeld van de door slijm en smurrie omgeven tronie van het embryo in het ravenstadium of visstadium voor ogen.’

Maar hoe wanhopig die haat ook is, ze is niet blind. De hoofdpersoon A. weet heel goed hoe de wereld in elkaar zit, hoe politie en justitie, hoe de commercie en het leger, hoe de scholen en de bureaucratie bijdragen aan het in-stand-houden van de machtsongelijkheid tussen de elite en de arbeidershorden. ‘Als de radio-omroep zijn vijftigjarig bestaan vierde, betekende dat vijftig jaar volksverlakkerij. Volgens dat principe gingen ook de onderwijzers te werk die de kinderen niet onderwezen maar voor de gek hielden en al honderd jaar lang over bloempjes en kersebloesem praatten om de leergierige kinderen af te leiden van kennis en vorming.’

Geen ontsnapping

Naast de beschrijving van de onmenselijke werkelijkheid was er bij Böni tot nu toe steeds ook ruimte voor de gedachte dat er nog een andere, een harmonische wereld bestond, ook al was dat slechts in de vorm van een doffe herinnering, een vaag verlangen, een min of meer bewust in stand gehouden droom. In Die Wanderarbeiter is daar geen sprake meer van. Ontsnapping in de illusie, waardoor dat wat op materieel niveau ondragelijk is op mentaal niveau leefbaar wordt, is er in deze roman niet meer bij. De natuur, zoals die nog in Wandelaar in de Alpenregen minstens de schijn van herbergzaamheid vertegenwoordigde, komt in Die Wanderarbeiter niet eens meer voor. Voor de vage hunkering naar leven, die hier en daar aan de oppervlakte dringt, bestaan geen beelden meer die de inhoud van dat leven tastbaar maken. Daarvoor in de plaats treden beelden van de dood. ‘Aan het andere einde van de fabriekshal had zich enkele jaren geleden een arbeider opgehangen. Dat moet in een nacht als deze geweest zijn, waarin een hevig verlangen naar leven je beving.’ Of ook: ‘Karl lag doezelend op de juten zakken en luisterde naar het schurende geluid dat de kar maakte. Ik heb een vriend, dacht hij, die mij altijd begeleidt en die vriend heet dood. Ik kan op hem aan en als er grote gevaren dreigen, geeft het me kracht te weten dat hij in mijn buurt is.’

Franz Böni is radicaal geworden. Er schuilt bij alle beschreven ellende en resignatie een potentie in deze roman die er niet om liegt. De geen uitweg vindende lading van de roman komt bij de lezer tot explosie. Daarom is Die Wanderarbeiter in feite een agitatorische tekst die dank zij zijn poëtische gehalte unieke literatuur oplevert.

■