Vrij Nederland. Boekenbijlage 1982

[p. 10]

Aardig, intelligent, maar bulkend van vooroordelen
Raymond Chandler krijgt er een paar dimensies bij

Selected Letters of Raymond Chandler door Frank MacShane Uitgever: Jonathan Cape, 616 p., f65,65 Importeur: Keesing

R. Ferdinandusse

Twintig jaar geleden verscheen Raymond Chandler Speaking, een boek met brieven van de grote mystery-meester waarover elke Chandler-fan met liefde spreekt. Terecht, want dat boek, samengesteld door Dorothy Gardiner en Kathrine Sorley Walker, bevestigt het beeld dat de lezer van Chandlers boeken van de auteur krijgt: een uiterst aardige en intelligente man.

Wie dat boek van toen legt naast het eind vorig jaar verschenen Selected Letters of Raymond Chandler zal ontdekken dat de dames nogal vrij met die brieven zijn omgesprongen. Er is ontzettend veel uit weggelaten, (er zijn trouwens veel brieven weggelaten), alinea's, zinnen en delen van zinnen, en soms zijn wat rauwe uitdrukkingen van de schrijver verzacht. De dames zullen, neem ik maar aan, tot hun verdediging aanvoeren dat ze in Raymond Chandler Speaking de brieven op onderwerp hebben geselecteerd, en dat andere zaken die Chandler in die brieven aanroerde er dus best uitkonden, maar zelfs dan is er alle reden om aan te nemen dat ze Chandler in hun keuze hebben gemodelleerd naar de Chandler die moest blijven voortbestaan: een aardige en intelligente man.

Maar ook dit nieuwe boek, waarin de brieven zijn verzameld door Frank MacShane, de man die vijf jaar geleden Chandlers biografie schreef, is niet compleet. Er zijn een hoop brieven van Chandler verdwenen, hij heeft er zelf een aantal verbrand, en MacShane is ook aan het schrappen geweest. Passages over afrekeningen en andere geldkwesties, passages die ook al in andere brieven voorkwamen, passages die te beledigend voor nog levenden zouden zijn. Er er ontbreken, zonder verdere uitleg, ook brieven die wél weer bij de twee dames voorkomen. Maar de Chandler uit déze brieven krijgt er toch een paar dimensies bij: uiterst aardig en intelligent, maar ook knorrig, ijdel en vol vooroordelen.

Slapeloosheid en alcohol

Met het schrijven van die vele brieven begon Chandler eigenlijk pas goed na het verschijnen (in 1939) van zijn eerste boek, The Big Sleep. Hij oogstte met dat boek roem, hij wist zeker dat hij schrijver kon blijven, en er kwam geld binnen. Hij was toen eenenvijftig, zijn vrouw was achtttien jaar ouder en ziekelijk, dus ze bleven veel thuis. Chandler dronk veel, had in contacten met anderen drank nodig om zich ontspannen te voelen en dronk dán weer veel te veel, dus ook dat was een reden om thuis te zitten. Cissy - zijn vrouw - ging altijd vroeg naar bed en Chandler zelf leed aan slapeloosheid, en daarom gebruikte hij een groot deel van de nacht om vanuit zijn isolement aan een ganse schare van vrienden, kennissen, agenten, critici en fans brieven te schrijven. Of te dicteren, toen in later jaren een allergische uitslag aan zijn handen het typen bemoeilijkte.

Dat drinken bleef, want het schrijven ging niet zo makkelijk als hij steeds maar dacht: de roem kwam sneller dan het geld, zodat hij voor Hollywood, en in het begin zelfs in Hollywood, scripts ging schrijven. Op den duur ging hij 's ochtends schrijven totdat de whisky het verder gaan onmogelijk maakte, dan pakte hij de boodschappentas en ging eropuit om voor het avondeten inkopen te doen. Want hij verzorgde zijn vrouw met grote toewijding en liefde en toen zij in 1954 stierf, was hij een gebroken man. Eén zelfmoordpoging en bijna vijf ziekelijke jaren later was hij dood.

Chandler had, om met de deur in huis te vallen, een hekel aan joden, negers en homo's. In Hollywood maken de joden de dienst uit. De taxichauffeurs in New York zijn zo onbeleefd omdat het ongeschoren joden zijn. Met een groepje deskundige, dus niet-joodse schrijvers, had hij een vrolijk gesprek gevoerd over de werkomstandigheden van de schrijvers in Hollywood en ontdekt dat de joden zo slecht nog niet waren omdat ze goed betaalden; als die rot-Ieren de macht in Hollywood hadden, werkten we ook nog voor vijftig dollar in de week. En toen Chandler later nog eens in Los Angeles kwam, merkte hij in een brief en passant op dat het er erger was dan ooit en dat je daar binnenkort als goy (hij schrijft: ‘gentile’) een armband zou moeten dragen. In de brieven verdedigt hij zich ook, onder meer naar aanleiding van een beschuldiging van antisemitisme, omdat hij in zijn boek The High Window een schurk een dikke onsmakelijke jood met een Hitlersnorretje laat zijn. ‘Ik eis voor me zelf het recht op om in mijn boeken een personage Weinstein een dief te laten zijn zonder dat ik daarmee alle joden dieven laat zijn.’ Hij wil ook best toegeven dat aardige en intelligente joden het zout van deze aarde zijn, maar de rest blijf je herkennen.

Raymond Chandler

Eergevoel

Het is de bekende redenering dat de joden nu maar eens volwassen moeten zijn en dat we joodse schurken nu ook joodse schurken mogen noemen. Over homo's was zijn redenering ongeveer hetzelfde. En in een brief over zijn zorgen voor Cissy vermeldt hij en passant dat ze geweigerd heeft ooit gekleurd personeel in huis te hebben. In een brief over een verzoek om oude verhalen te mogen herdrukken vermeldt hij bitter dat het verhaal, zoals het nu

[p. 11]

in druk is, allang niet meer is zoals hij het schreef omdat hij onder druk van de uitgever niet minder dan vijf ‘niggers’ had ge-‘whitewashed’ - ze dus in ieder geval minder erg had gemaakt.

Er zijn natuurlijk allerlei redenen te bedenken om Chandler vrij te pleiten: zijn Engelse opvoeding, zijn jaren in het bedrijfsleven en het feit dat in de jaren 1940-1960 iedereen zo dacht. Frank MacShane, in zijn biografie, doet dat. De dames van Raymond Chandler Speaking doen dat, door hun bewuste weglatingen, ook.

Maar het blijft geschreven. En het kleurt ook zijn andere meningen. Zijn harde opvattingen over andere schrijvers (James Cain, de stinkende bok), zijn afkeer van Edmund Wilson, die hij voortdurend als pornograaf ten tonele voert vanwege Hecate County. (En als pornograaf is hij natuurlijk óók slecht: ‘een fallus van deeg’.) Zijn voortdurende oorlog met uitgevers, agenten en persklaarmakers die zijn eergevoel aantasten. En de langzaam groeiende overtuiging dat hij een groot schrijver is, een grondlegger van de Amerikaanse taal. Hij komt zelfs zover dat hij stelt tot de drie beste schrijvers van Amerika te horen.

De lezers van Chandlers boeken, de lezers die verslingerd zijn aan Philip Marlowe, die al bijna vanzelfsprekend hebben aangenomen dat er tussen Marlowe en Chandler weinig verschil zal zijn, zullen af en toe hun ogen moeten uitwrijven. Maar het is waar, het is opgetekend. En langzaam krijgen die brieven waarin Chandler vertelt hoe hij door langdurige studie, en het overschrijven en bewerken van bestaande detectiveverhalen uit het tijdschrift Black Mask, langzaam het vak geleerd heeft nog meer betekenis. Samen met zo'n opmerking dat hij de niggers in een verhaal wat aantrekkelijker heeft moeten maken, ontstaat toch het gevoel dat Marlowe meer aangepast is aan de markt, aan de verkoopbaarheid dan men eerst dacht.

Vrouwen

Chandler theoretiseert over misdaadboeken, over films en filmmakers, en hij doet dat prachtig, met zijn bekende onderkoelde humor. Aardig en intelligent. Maar na het sterven van zijn vrouw worden de brieven fascinerend. Wat zij voor hem betekende is al bijna een beroemd citaat: ‘For thirty years, ten months and four days, she was the light of my life, my whole ambition. Anything I did was just the fire for her to warm her hands at. That is all there is to say.’

Hij is dan zo ontzettend eenzaam dat hij aan allerlei vriendinnen hartverscheurende brieven schrijft, over zijn vrouw, over vrouwen, over hoe goed hij met vrouwen kan omgaan, over wat hij van vrouwen weet, en wat hij ermee zou kunnen en willen, dat de tranen je bijna in de ogen springen. Hij gaat naar restaurants waar je kan dansen, niet voor de vrouwen, niet de seks, maar gewoon om te dansen. Jawel. Het zijn brieven aan zijn agente, Helga Green, die in zijn laatste maanden nog met hem wilde huwen om hem naar Engeland te krijgen, het zijn brieven aan een onbekende Australische die hem een keer iets aardigs schreef, het zijn brieven van een verschrikkelijke pathetiek die veel uitwissen van wat eerder werd geschreven. Selected Letters of Raymond Chandler is, op twee manieren, een boek om te janken.

Frank MacShane heeft dit verzamelwerk eigenlijk verknoeid. Hij heeft de keus van de brieven niet goed verantwoord. Hij heeft te weinig verklarende voetnoten aangebracht. En hij heeft bovenal verzuimd, terwijl hij als biograaf toch wist hoe treurig het leven van Chandler is verlopen, de brieven van behoorlijke achtergrondinformatie te voorzien.

In 1950 schreef Chandler een beroemd geworden essay, The Simple Art of Murder, waarin hij zijn held, en dus zich zelf, voor de wereld verklaarde. ‘Down these mean streets a man must go who is not himself mean, who is neither tarnished nor afraid.’ ‘Door dit smerige leven gaat een man die zelf niet smerig is, die zuiver blijft en niet bang is. In de verhalen die ik schrijf is de detective zo'n man. Hij is de held, hij is alles. (...) Zijn privé-leven kan me niks schelen, hij is geen eunuch en evenmin een satyr: misschien zou hij een gravin verleiden, en ik weet zeker dat hij een maagd met rust zou laten: als hij in één ding een man van eer is, is hij het in alles.’ Alweer dat eergevoel. Chandler zou een gelukkig mens geweest zijn als hij had kunnen leven als ridder in een land van louter maagden. Ook dan zou hij hele nachten aardige en intelligente brieven hebben geschreven.

■