Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 62]

Veel moois uit Moskou
Gorki Park nu ook in Nederland

Gorki Park door Martin Cruz Smith Uitgever: Veen, 368 p., f24,90

R. Ferdinandusse

In Moskou, in het Gorki Park zijn, verborgen onder de sneeuw, drie bevroren en zwaar verminkte lijken gevonden. Arkadi Renko, een Moskouse politieman, krijgt de opdracht de moordenaar of de moordenaars te vinden. Met zijn rechercheurs neemt hij alle bevindingen door, totdat ze allemaal een gezonde honger hebben. Ze besluiten iets te gaan eten:

‘In de restauratie van het metrostation aan de overkant van de straat was altijd een tafel voor inspecteurs gereserveerd. Arkadi nam kabeljauw, komkommer in zure room, een aardappelsalade en brood en bier. De oude Belov voegde zich bij het groepje en begon oorlogsverhalen over Arkadi's vader te vertellen. “De volgende geschiedenis vond plaats voor we ons hergroepeerden.” Belov gaf een reumatische knipoog. “Ik reed de generaal in een BA-20.”

Arkadi herinnerde zich het verhaal. De BA-20 was een antiek pantservoertuig dat was uitgerust met een moskeevormige geschutkoepel op een Ford-chassis. De groep van zijn vader, die uit drie BA-20'ers bestond, was in de eerste oorlogsmaand honderd kilometer achter de Duitse linies terechtkomen en ontsnapte met de oren en de epauletten van een SS-groepscommandant. Die oren vormden een pijnlijk detail. Russen accepteerden verkrachtingen en slachtingen als zijnde normale oorlogshandelingen. Ze namen zonder meer aan dat Amerikanen scalpen namen en dat Duitsers kinderen aten. Maar het idee dat een Rus zich een menselijke trofee toeëigende deed een complete natie van wereldschokkende revolutionairen van afschuw huiveren. Dit was erger dan verschrikkelijk: het toonde haarzuiver aan dat het een volk dat prat ging op zijn proletarische herkomst aan één ding ontbrak: cultuur. Na de oorlog deden geruchten over de oren de carrière van de generaal de das om.

“Die kletspraat over die oren is niet waar,” verzekerde Belov zijn tafelgenoten.

Martin Cruz Smith

Arkadi herinnerde zich de oren. In vroeger dagen hingen ze als verdroogde pasteikorsten tegen een van de wanden van zijn vaders werkkamer.’

Van zulke verhalen lust ik wel pap, en Gorki Park, geschreven door Martin Cruz Smith zit er vol mee. Het boek is, zoals men ongetwijfeld weet, een gigantische bestseller geweest, zowel in Amerika als in andere landen, en dat succes lijkt me niet te danken aan de kwaliteit van het ‘detective’-aspect in het verhaal, maar vooral aan die onverwacht prachtige kijk op het leven in Moskou - of die nu waar is of niet.

Research

Nu is Moskou een van de meest verkende terreinen in de detective- en thrillerwereld. Recente boeken van Forsyth, Brian Freemantle, Craig Thomas, Robert Littell, en dan vergeet ik nog de meeste, bevatten een massa research over KGB, over politieke besluitvorming, maar ook over het dagelijks leven van die autoriteiten, hun drinkgewoonten, hun hoerderij, hun onderlinge machtsstrijd. Meestal zijn al die gegevens gebruikt als onderdeel van een plot die vanuit het Westen, dus tamelijk afstandelijk wordt beschreven.

(Martin Cruz Smith heeft zijn verhaal in Moskou gesitueerd, waardoor het perspectief ingrijpend is gewijzigd. Directe kennis van de sovjet-maatschappij bezat hij niet. Smith vertoefde precies twee weken in Moskou, in 1973. Hij vergaarde ook wat van zijn kennis in gesprekken met immigranten, en de rest vulde hij aan met zijn eigen verbeelding.

(Martin Smith is geboren in Philadelphia, hij is nu negenendertig, en woont al vijftien jaar in New York. Hij leeft van zijn pen, begon in 1970 te schrijven en produceerde sinds die tijd vijfendertig romannetjes. Die verschenen onder zijn officiële naam: Martin Smith. Voor een paar ‘betere’ boeken gebruikte hij de naam Cruz (‘in de hoop dat mensen die zouden onthouden’), de eigennaam van zijn moeder, een Indiaanse met voorouders in de Pueblo- en Yaqui-stammen.)

Cruz Smith werkte bijna acht jaar aan Gorki Park. Tamelijk lang voor een boek waarvan de opzet eigenlijk zeer eenvoudig is. De gruwelijke moorden in het park (de gezichten en vingers zijn van vlees ontdaan) hebben te maken met een smokkel van bont, van sabeldiertjes, vanuit Rusland naar de Verenigde Staten. Cruz Smith verslikt zich zelfs in die intrige, zijn oplossing eist dat de Moskouse speurder, de al genoemde Arkadi Renko, naar Amerika gaat om daar de oplossing te vinden. Het resultaat is dat Renko zijn eigen sovjetmaatschappij kan vergelijken met de Amerikaanse, maar dan is de lol van het boek er al helemaal af. Het aardige van Gorki Park is wat Cruz Smith over Moskou heeft weten te verzinnen, of bijeen te garen.

Beeldschoon

Gorki Park heeft een Russisch tempo. Arkadi Renko's onderzoekingen vorderen langzaam, want hij moet geluidsbanden afluisteren van buitenlanders die Moskou als toerist bezoeken; hij moet zich verantwoorden tegen de KGB die ook nieuwsgierig is naar wat er in Gorki Park gebeurd is; hij moet zich verantwoorden tegenover zijn superieuren uit het justitiële circuit, die weer op hun beurt connecties hebben met de politiek en de KGB. In die omgeving is Arkadi Renko het equivalent van de Amerikaanse private eye, een eenzame held, met een zeldzaam gevoel voor eerlijkheid. En de tegenspeler, de moordenaar van Gorki Park, is geen domoor maar iemand met een briljant strategische geest.

Martin Cruz Smith heeft, in zijn research, zijn gesprekken, zijn verbeelding, een bijzonder gelukkige hand gehad. Prachtige anekdotes, mooie karakters, boeiende dissidenten, fascinerende observaties over Siberië begeleiden het langzame, melancholieke pad van Renko op zoek naar het geheim achter de moorden van Gorki Park.

Daar is ook alles mee gezegd. Gorki Park heeft zijn fantastische reputatie te danken aan het feit dat de achtergrond ongewoon en soms beeldschoon is, in de thrillerwereld een weinig voorkomend en daardoor opvallend feit. De plot is niet bijzonder, de oplossing - in Amerika - niet buitengewoon. Maar de eerste tweehonderd pagina's in Moskou zijn prachtig om aandachtig te lezen.

RF