Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 8]

Essayistisch autobiografisch
Persoonlijker verhalen van Ethel Portnoy in ‘Het ontwaken van de zee’

Het ontwaken van de zee door Ethel Portnoy Uitgever: Meulenhoff, 187 p., f24,90

Carel Peeters

In vergelijking met Ethel Portnoys eerste bundel verhalen Steen en been is Het ontwaken van de zee aanmerkelijk persoonlijker. Dat is een ontwikkeling, omdat Steen en been gekenmerkt werd door distantie, ook al werd alles beschreven vanuit een bij alles persoonlijk betrokken ik.

Passie en distantie, dat waren de noemers waaronder haar stijl kon worden gevangen in de eerste verhalen. Haar opleiding tot cultureel-antropoloog en haar intellectuele ontwikkeling in de sfeer en het milieu van Levi-Strauss en Roland Barthes in de jaren vijfig en zestig bezorgden haar een manier van kijken en denken waarin ze alles zag in zijn culturele en antropologische dimensie. Een figuur uit haar jeugd zoals de neger die elke avond als een dolle door de straat rende, kreeg bij haar mythische allure. Haar tante Sylvia die als een eigenzinnige Trotskiste het misprijzen van de hele familie op haar hals haalde, werd beschreven als een cultureel type. Het geven van de borst aan een baby werd een daad waarin de mythe van de oermoeder doorklonk. Portnoy was bij deze verschijnselen persoonlijk betrokken, maar dat persoonlijke werd in een algemener patroon geplaatst. Dat maakte haar verhalen substantieel en ‘crisp’. Deze manier van kijken zette ze voort in de essays van De brandende bruid en in het toneelstuk Belle van Zuylen ontmoet Cagliostro.

Haar verzameling anekdotische karakteristieken van angsten die leven in de ‘post-industriële samenleving’ in Broodje Aap heeft nog alle kenmerken van die gepassioneerde distantie, maar toch klinkt er soms al iets in door van wat men ‘preoccupatie’ kan noemen: gefascineerde betrokkenheid. Het is in feite een reeks anekdoten waarin onbegrijpelijke en angstige verschijnselen worden vertaald en bezworen in bizarre verhalen. In een Frans dorp doet plotseling het verhaal de ronde dat er meisjes zijn verdwenen uit joodse kledingwinkels. Het wordt in verband gebracht met slavenhandel. En dan het verhaal over een baby die in de ijskast werd gezet of dat van de man en vrouw die voor eeuwig in de houding van de paringsdaad aan elkaar zijn geklonken. Deze absurditeiten, uitvoerig toegelicht in de noten waarin verband wordt gelegd met vergelijkbare verhalen uit andere tijden en culturen, zijn produkten van de menselijke geest waarover Portnoy in Broodje aap met verbazing en ironie schrijft. Maar over het irrationele en ongerijmde maakt ze zich niet alleen maar vrolijk. Passie, fascinatie en preoccupatie zijn namen voor betrokkenheid bij antropologische fenomenen waaraan weinigen zich kunnen onttrekken. Portnoy wil er zich niet aan onttrekken, omdat het irrationele, bij voorbeeld in de vorm van dromen, fantasieën en surrealistische beelden, een wezenlijk deel van de menselijke geest uitmaakt. Haar visie op het irrationele is het resultaat van een rationele manier van denken: ze neemt waar dat het irrationele een onuitroeibaar leven leidt en vindt het noodzakelijk dat dit wordt onderkend. Het positivisme neigt ertoe het te ontkennen of de betekenis ervan te bagatelliseren. Het verliest daardoor de greep op zulke verschijnselen en legt ze niet bloot. Dat heeft Portnoy met Broodje aap gedaan. Het niet onderkennen van irrationele drijfveren van gedrag gaat meestal gepaard met het toekennen van weinig gewicht aan het enige mooie kind uit de grote schott van het irrationele: de verbeelding. Verder baart die schoot voornamelijk monsters. Portnoys verhouding tot het irrationele is die van de verlichte, achttiende-eeuwse geest die inziet dat romantiek, psychoanalyse en surrealisme iets over de menselijke geest hebben onthuld dat men niet over het hoofd kan zien.

Ethel Portnoy, tekening Siegfried Woldhek

Rare ideeën

Het irrationele kan een bizarre en morbide gedaante hebben, maar ook een, hoe zal ik het noemen, verrijkende. Een catalogus van het bizarre is Broodje aap; Het ontwaken van de zee bevat een aantal verhalen waarin het stimulerende van een wonderlijke verbeeldingskracht aan de orde komt. ‘Het lokaas’, een verhaal over de ervaring van het zien van de film Le Sang d'un Poète van Jean Cocteau, is hiervoor illustratief. Het zien van deze film was ‘een tijdbom, afgesteld om jaren later in mijn leven af te gaan’. Als iemand die in de smalle, gesloten wereld van de New Yorkse Bronx leefde zag ze de film op een ontvankelijke leeftijd. Het was een gebeurtenis met een ingrijpend effect: het was ‘een gat waar ik door kon kruipen, een scheur in het wereldplan waar ik mij doorheen kon wurmen om mijn ware ik te vinden.’ Cocteaus wonderlijke en surrealistische verbeelding bezorgde de ontvankelijke Portnoy ‘een bedwelmende verbazing’. Hij toonde onder meer een man die plotseling ontdekt dat hij lippen in zijn hand heeft en die hand ‘in opperste voldoening’ over zijn blote vel laat gaan. ‘Ja werkelijk, ik had mijn spirituele onderkomen gevonden. Waar ze die film hadden gemaakt, dáár bevond het zich! Zonder verwijl zwoer ik dat ik naar dat land toe zou gaan, want daar hoorde ik thuis.’ Zij raakte door deze film ‘verzeild in een land halverwege de wereld van de droom en de wereld van de krankzinnige practical jokes. Een wereld waar je alle rare ideeën die in je hoofd opkwamen kon denken en uitvoeren.’

Die ‘rare ideeën’, afkomstig uit de geheimzinnige domeinen van de romantiek, de psychoanalyse en het surrealisme, verlenen de verder zo rationele en reële wereld van Ethel Portnoys essays en verhalen een bijzondere glans. De werkelijkheid wordt door het toelaten van deze

[p. 9]

ideeën, en door het vermogen van Portnoy om ze te abstraheren, een emotionele wending gegeven. Veel van Portnoys verhalen krijgen hierdoor iets dat ze uittilt boven het autobiografische. Tot de mooiste verhalen in deze bundel behoort ‘Spiegeltje, spiegeltje...’ omdat het sprookje over het pratende spiegeltje aan de wand er onnadrukkelijk in is verwerkt zonder dat de werkelijkheid van het verhaal over haar moeder geweld wordt aangedaan. Haar ‘exuberante’ moeder behoort niet tot de vrouwen die haar inleidden tot de wereld waarin ze haar ‘ware zelf’ zou kunnen vinden; daartoe behoren vrouwen als Isadora Duncan - zoals beschreven in De brandende bruid - en ‘tante Sylvia’ uit het gelijknamige verhaal in de eerste bundel. De herinnering aan haar moeder heeft weinig kanten die ze produktief heeft kunnen maken; niet haar mentaliteit en gedachten, zoals bij de andere vrouwen, maar ‘de relatie tot mijn moeder als een lichaam’ is bepalend geweest. Portnoy beschrijft haar aan de hand van haar lichamelijke verschijning in verschillende stadia van haar leven en door het oproepen van haar moeders preocupatie met alles wat met het lichaam en zijn functies te maken heeft.

Het portret wordt scherp en pijnlijk als ze dingen vertelt zoals dat ze eens haar hond terug moest brengen naar de kennel of dat de zoenen van haar moeder soms zo krachtig waren in haar hals dat ze blauwe plekken nalieten. Deze ‘felle’ liefde kon worden afgewisseld door even felle boosheid: ‘als ik lui of koppig was kneep ze me genadeloos in mijn bovenarmen.’ Het slot van dit verhaal is karakteristiek voor het essayistische element in Portnoys autobiografische verhalen: ‘Weken heb ik aan dit verhaal geschaafd, als een spiegel heb ik het opgepoetst, en toen ik die laatste zin schreef begreep ik dat het, bij nader inzien, geen verhaal was, maar een schild; ik kon het gebruiken om naar de Medusa te kijken, en toch niet te verstenen.’

Paradoxen

Het verhaal over haar ‘gereserveerde’ vader, ‘Leven en dood van een gastarbeider’, begint met de zin: ‘Onze ouders zijn de mensen wier leven ons het minst bekend is.’ Het is de inleiding op een verhaal waaruit blijkt dat ze bijna alles over haar vader van anderen heeft moeten horen. Hoe hij in 1916 uit het Russische Kiev emigreerde naar Amerika en hoe hij daar een leven leidde dat totaal anders verliep dan het leven waarvoor hij, op grond van de verhalen die Portnoy heeft kunnen achterhalen, in de wieg gelegd was. Dat is het leidmotief van dit verhaal: iemand die in een totaal vreemd land onderhevig is aan krachten buiten hem en daardoor zo melancholiseert dat hij een gesloten boek wordt voor zijn kinderen: ‘Zijn leven. Waar leefde hij voor? Nergens voor. Of misschien leefde hij wel voor mij en mijn leven... Mijn moeder vertelde mij eens dat hij mij, toen ik een baby was, op mijn billen heeft gekust tot ze er blauw van zagen. Beschamend detail. Het is de enige mij bekende gelegenheid dat mijn vader iets heeft laten blijken van hartstocht. En toch geloof ik dat zijn liefde van vroeger de brandstof is geweest waar mijn motor op is blijven lopen, al deze jaren, tot nu toe.’

Het ontwaken van de zee is niet alleen persoonlijker dan Steen en been, het is ook ernstiger en minder doortrokken van Portnoys speciale intellectuele frivoliteit. Verhalen als ‘Homo ludens’, ‘De kern van de zaak’, ‘Wisselkinderen’ en ‘Canal Street’, die alle vier achter elkaar staan, gaan over de ontmoedigende verschijnselen van de civilisatie en het leven. Een bezoek aan Canal Street in New York na vele jaren zorgt ervoor dat de Tijd ineens als een zware last op haar schouders valt, ondanks het feit dat ‘al mijn dromen zijn uitgekomen’. In ‘Wisselkinderen’ is Portnoy niet de registrerende antropologe, maar iemand die tekenen van verval in de civilisatie aan den lijve ondergaat. Hoezeer zij zich zelf ook geleerd heeft de dingen te nemen zoals ze zijn, in deze vier verhalen is het soort angst geslopen dat men ook vindt in Broodje aap. Nog schrijnender en met een nog emotioneler slot is ‘Homo ludens’ over een oude vriendin die eindelijk haar begeerde erfenis heeft bemachtigd en zich dienovereenkomstig gedraagt. Haar relatie met haar echtgenoot is er niet door verbeterd en de praktijk ervan wordt door de schrijfster met verontrusting gadegeslagen. Als ze bij het echtpaar is op hun landhuis buiten Parijs, speelt zich in München het massacre tijdens de Olympische Spelen af. De man neemt het voor kennisgeving aan. Aan het begin van dit verhaal treedt even een oude surrealistische schilder op die vertelt over zijn verbouwde boerderij op het land. Tijdens het gesprek met hem is de schrijfster wat afwezig, maar op een tentoonstelling ziet ze een oud schilderij van hem. Op de terugweg van het landhuis naar Parijs komen al deze elementen samen. De oude schilder begint dan iets te vertegenwoordigen van wat totaal afwezig is in de wereld. ‘Verdriet breidde zich in steeds wijder kringen over de wereld uit.’ In de bus ziet ze de krante-

Vervolg op pagina 10