Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 4]

Vijftien jaar schrijversleven
Een geduldige en ernstige Reve in brieven aan Josine M.

Gerard Reve Brieven aan Josine M., 1959-1975 Uitgever: Van Oorschot, 330 p., f29,90

Frans de Rover

‘Het is de tragiek van bijna elke schrijver, dat hij de goudmijn van zijn eigen, schijnbaar triviale ervaringen en herinneringen, niet kan of wil zien. Ik zie nu eindelijk in, dat de majesteit Gods heel dicht bij huis, gewoonlijk in een met oude fietsbanden volgeworpen achtertuin, te zien en te ervaren is. (Alles geestelijk, en generlei kwetsing van andersdenkenden beoogd.)’

Aldus Gerard Reve, ruim zeventien jaar geleden, in een van zijn ruim honderdvijftig brieven aan Josine M.. Sedertdien is de goudmijn van Reve voortvarend in exploitatie genomen, zowel door hem zelf als door anderen. Het afgelopen jaar vormt wat de omvang van de schatgraverij betreft een hoogtepunt. De meester zelf ging voor met zijn novelle De vierde man (uitgeverij Elsevier Manteau). De stroom ‘Reviana’ werd, zij het vanuit de periferie, ingezet door Bernard Sijtsma met zijn brieven aan Lieve Gerard (uitgeverij Loeb); daarna volgden een dikke bundel essays over het werk van Reve, Tussen chaos en orde (uitgeverij Loeb), het Archief Reve 1931-1960 (helaas incompleet; zo ontbreekt de omstreden novelle ‘Melancholia’) (uitgeverij Ambo, de Prom), de Brieven aan Bernard S., 1965-1975 (uitgeverij Veen) en dan nu de Brieven aan Josine M., 1959-1975.

Het laatste boek is, na de uiterst zwakke want volstrekt ongeïnspireerde brievebelletjes aan Bernard S., een rehabilitatie van Reve als epistolair talent. Maar dat niet alleen. Deze correspondentie, in tijd én aantal brieven en briefkaarten de meest omvangrijke tot nu toe gepubliceerde, ontleent zijn waarde vooral aan het authentieke beeld dat eruit naar voren komt van een gekwelde kunstenaar. De tragiek van een groot schrijver in zijn soms wanhopige worsteling met de majesteit Gods, de drank en de liefde.

Gerard Reve en Josine M.

Het zijn niet bepaald schokkende elementen voor wie bekend is met Reves oeuvre. Zijn thema is inderdaad ‘klein’ te noemen; het toch steeds boeiende van nieuw werk zit dan ook in de (minimale) variaties op dat thema, in de ‘uitdieping’ ervan en in de intensiteit van de verwoording. Reves thema is vooral Reve zelf. Belangstelling voor zijn ‘literaire’ werk leidt daardoor zonder meer naar belangstelling voor zijn persoon. Met dat gegeven is de uitgave van juist deze correspondentie volledig verantwoord. ‘Iedereen die brieven schrijft, hoe uitvoerig en eerlijk ook, houdt iets achter. In welke mate ik dat in deze brieven heb gedaan weet ik niet, maar ik heb bij mijn weten nooit in mijn leven gedurende zulk een lange periode zoveel brieven van zulk een openhartig karakter aan enig persoon verzonden als aan Josine M.’ (Reve in zijn ‘Verantwoording’). Daar is geen woord ironie bij.

De correspondentie begint in 1959; Reve is dan nog redactiesecretaris van Tirade en hij verzoekt de ‘zeer geachte Mevrouw M(eijer)’ om bijdragen over literatuur en politiek, ‘niet zozeer over punt 9 van enig Baseler, Karlsbader of Frankfurter program, maar over de grootheid, kleinheid, mystieke exaltatie of giftige bitterheid van allerlei mensen. Of over die lange tijd dat u in Laren hebt gewoond en veel van die ethische groenzoeterij van dichtbij hebt aanschouwd.’ In 1961 heeft een kennismaking plaats en vanaf 1962 luidt de briefaanhef ‘Lieve Josine’ en ‘Lieve Jobs en Lennie’: de horoskoopwichelende ‘Zusjes M. te G.’ doen hun intrede in Reves leven en werk. De grootste intensiteit krijgt de briefwisseling in de jaren 1963-1967: in deze publicatievorm bijna twee derde van het totaal aantal pagina's. Het is in de ontwikkeling van auteur en werk dan ook een cruciale periode.

Het jaar 1963 was het laatste jaar in de Brieven aan Wimie 1959-1963 (1980) en daarom komen er nu nogal wat ‘informatieve overlappingen’ voor, met name waar het de belevenissen tijdens de Spaanse reis betreft. Waar de brieven aan Wimie echter vooral mededelingen van huishoudelijke aard bevatten, gelardeerd met revistische plaagstootjes, treft in de correspondentie met Josine Meijer allereerst de persoonlijke, serieuze toon. Reve maakt spaar-

[p. 5]

zaam gebruik van zijn welbekende ironie ter bezwering van alles wat hem naar het leven staat; hij ziet vrijwel af van details over de praktijk van het jongensslaafschap. De zusjes blijken (naast andere kritiekpunten) bij het revisme in het werk wel eens een vraagteken te plaatsen, getuige een opmerking in een brief van 1971: ‘Mijn sadistische passages behoef je niet in het dagelijks leven in praktijk te brengen, maar ik neem ze wel serieus, wat niet hindert, want het is maar literatuur.’ De jaren '63-'67 zijn de jaren van Reves overgang naar het katholicisme; het wordt duidelijk dat de zusjes M. een grote rol hebben gespeeld bij het formuleren van Reves godsbegrip zoals dat in Op weg naar het einde (1963) en Nader tot U (1966), culminerend in het ‘Ezelsproces’, gestalte en landelijke bekendheid kreeg: ‘Ik heb goede nota genomen van de gunstige horoskopische konstellaatsie in november, wat betreft religieuse verrichtingen. Ik wil zien of ik het voor elkaar kan krijgen Maria als Vierde Persoon Gods in het Credo onder te brengen. Eenvoudig is het niet, maar het moet kunnen.’

Herman Gorter

Geduldig en vaak duidelijker dan in menig interview legt Reve steeds opnieuw uit wat hem bezielt, wat hij in zijn boeken tracht uit te drukken. In verband met de gedreven opvatting van het kunstenaarschap en de verwevenheid van leven en werk, trof mij de passage waarin hij zijn ontroering meedeelt over Josine Meijers ‘synthetisch’ artikel ‘Herman Gorter en het absolute’ (Tirade, febr. 1963). ‘Het deed me veel goed om eindelijk eens iemand aan het woord te zien, die in de gaten heeft, dat Pan hoogtepunten van gelijk niveau bevat als ander werk, dat algemeen wordt aangehaald (...) Wat was die man astrologisch eigenlijk? Toch zeker een Boogschutter! Met de Leeuw samen? Ik heb altijd een verwantschap met hem gevoeld, in die dorst naar het bereiken van de grens van het zegbare, in die afkeer, bij hem, om te estetiseren, en vooral in zijn gave, dat hij nooit clichés gebruikte.’ Maar juist die zucht naar het absolute en de angst voor uiteindelijk falen, zorgen voor een gestaag in kracht toenemende melancholie die zich niet altijd door ‘romantische ironie’ laat camoufleren. ‘Wij kunstenaars zijn gebenedijden, maar je zou beter dood kunnen wezen, verdomd als het niet waar is.’ Wat op 20 januari 1964 nog luchtigjes heet: ‘Vanmorgen ben ik verrezen uit een lichte Depressie, zoals een vroegere melkboer dat noemde,’ zal allengs bijna desastreuze vormen aannemen. Het is vooral Koning Alcohol die zich gaat bemoeien met de problemen rond de majesteit Gods en de liefde.

Delirium

Een bijzondere rol is weggelegd voor de nieuwe liefdesvriend, Willem II alias Teigetje. Al zijn delen van deze turbulente succesperiode (eindelijk stroomt het geld binnen) in eerder werk ‘terechtgekomen’, de intensieve correspondentie geeft voor het eerst een heel coherent beeld van wat zich in of vanuit ‘Huize Het Gras’ heeft afgespeeld. De zusjes wordt voorspellend advies gevraagd: ‘Ga weer eens boven de rokende spleet zitten, o lieve Pythia, of hoe die heette. Maak eens wat verbindende draden, al kan ik je niet aan een vast punt in het heelal helpen.’ Reve reist van hot naar haar voor interviews en optredens, hij is verwikkeld in het proces wegens vermeende godslastering, hij raakt verzeild in een psychisch uiterst gecompliceerde platonische relatie met een zeventienjarige bewonderaar, de Jongen Robert. Maar dan, medio augustus 1966, wordt hij in de trein van Utrecht naar het noorden overvallen door een delirium. Hij schrijft vanuit het ziekenhuis in Assen. ‘Als ik aan de toekomst denk, zie ik niet veel perspectief. Elke herfst een kuur in een inrichting zo moet het misschien (...) Ik zie zo weinig licht of uitkomst, of, eigenlijk, geen enkel. Ik aanbid Robert, die nog veel te jong is om ergens iets van te begrijpen. Soms kon ik nog wel eens alles oplossen in de drank. Nu dit niet meer kan, weet ik niet meer in welke vorm van vergetelheid ik troost zou kunnen vinden. De Mis? Maar dan wil ik meedrinken van Zijn Bloed. Praten of schrijven over God & de Dood? Daarover kan ik met niemand een zinnig woord wisselen. Ik wil loyaal meewerken, & zal deze kuur niet saboteren, maar ik zie geen enkele hoop (...) De enige reden, dat ik niet iedereen wil vragen me met rust te laten en me mij rustig dood te laten drinken, is eigenlijk Teigetje.’ Het leven gaat verder; met behulp van de refusal-pil wordt het grootste gevaar bezworen maar de worsteling met de religie blijft. Na 1967 neemt de correspondentie in omvang af. Langzamerhand breekt de ‘Franse tijd’ aan; Woelrat meldt zich, hij wordt gewicheld en akkoord bevonden, en hij voegt zich permanent bij Reve en Tijger. De Friese landgoederen worden opgegeven, het circus-Reve vestigt zich bij Woelrats moeder in Veenendaal. ‘In Veenendaal heb ik een evenwicht gevonden, dat ik nooit eerder in mijn leven heb gekend. Eindelijk ontplooit zich mijn talent in volle kracht. Ik hoop op enkele goede jaren nog, om te maken wat ik wil.’

Die ‘goede jaren’ spelen zich af in Zuid-Frankrijk: Reve schrijft en bouwt intussen aan zijn huizen, waarbij hij, na de scheiding (in 1972) van Tijger en Woelrat, wordt bijgestaan door jaarlijkse wisselende nieuwe ‘definitieve verloofdes’. Niet dat hij van die steeds - ook horoscopische - veelbelovende beeldende kunstenaarsjongens (Tijger en Woelrat zijn eveneens pottenbakkend uit het zicht verdwenen) duurzaam gelukkiger wordt: ‘Ik heb de indruk dat iedereen op herrie & konflikt uit is geweest of is: Woelrat, Jakhals, Ernst & nu Erik. Het boek (Een circusjongen, FdR) is bijna af, & dat ene hoofdstuk kan ik niet ongeschreven laten, maar anders stapte ik er nu echt definitief uit.’ Na Erik volgt nog Vincent en de correspondentie eindigt in stabiliteit met Matroos Vos dans la maison: ‘Er moet een bepaalde verwantschap van horoskoop zijn tussen hem en Tijger.’

Vader

De goudmijn van Reve. Dit boek bevat het unieke verslag van vijftien jaar romantisch-decadent schrijversleven. Ik heb getracht dat leven in enkele nogal op de persoon toegespitste aspecten te vatten; andere zijn ook mogelijk. Maar na lezing van al die brieven blijft vooral een gevoel van verwondering over dat terugvoert naar Reves vraag in zijn ‘Verantwoording’: ‘waarom ik nu juist aan haar, en niet aan anderen, zo lang en zo veel geschreven heb. Zoude het ons verschil in leeftijd kunnen zijn, waardoor ik haar meer dan anderen vertrouwde?’ Hij suggereert dat het antwoord ligt in het feit dat zij een vrouw is, ‘tegenover een man zoude ik zoveel persoonlijke beslommeringen nooit zo onbevangen hebben opgebiecht. Een man moge veel weten, een vrouw begrijpt alles.’ Maar er dringt zich uit de brieven nog een andere verklaring voor de onbevangen biecht op. Voor het eerst ontstaat uit dit boek een vrij helder beeld van de relatie tussen Reve en zijn vader. Deze krijgt steeds de doorslagen van de Tirade-reisbrieven toegezonden; resultaat: ‘natuurlijk weer bijna ruzie (...) Het is ziekelijk en patologisch allemaal, zegt hij. Dat zal ook wel, als ik het maar mag blijven schrijven, want ik schrijf het niet voor mijn lol, maar omdat werken het enige is dat overblijft voordat de Nacht valt.’ Ongenoegen onstaat ook door de verschillen in politieke zaken. Bij de dood van de vader in 1975 merkt Reve, in een van zijn laatste brieven, op: ‘Over mijn vader ben ik het met je eens, dat hij er veel van gemaakt heeft, met zulk een afkomst. Maar hij is nooit tot een emotioneel volwassen mens uitgegroeid, en altijd een bekrompen marxist gebleven, voor wie het leven noch de dood enig geheim bevatten. Het was gruwelijk voor mij, om onder de doem van een historisch-materialistische wereldbeschouwing op te groeien. Mijn moeder geloofde daar ook heilig in, maar bleef daarbij toch een door gevoelens en intuïtie en tederheid gevormd en voortgeleid menselijk wezen. Mijn vader was ongehoord en bruut en bot en kwetsend jegens alles wat hij niet zelf kon gevoelen & begrijpen & dat was, bij al zijn intelligentie, heel wat (...) Ik had graag van mijn vader willen houden, maar hij maakte dat iedereen onmogelijk (...) Ik ben blij en opgelucht, dat hij dood is, laat ik het maar eerlijk zeggen.’

Eerder al heeft hij gezegd dat hij het kunstenaarschap ‘eigenlijk’ van zijn moeder heeft. Ook elders en in overig werk refereert hij aan de bijzondere gevoelens van zijn moeder. Een Freudiaan zal vanuit dit gegeven lijnen trekken naar Reves obsessionele Maria-verering. Een Freudiaan zal opmerken dat de correspondentie met Josine M. aanvangt in 1959 (het jaar dat Reves moeder overlijdt) en zich wellicht even afvragen: zou er dan toch een God zijn?