Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 7]

Kleuter in het rijk van Pandora
Jeroen Brouwers' ‘Bezonken rood’: een dreunende elegie

Bezonken rood door Jeroen Brouwers Uitgever: De Arbeiderspers, [...]32 p., geb. f34,50 ing. f23,50

Carel Peeters

Het proza van Jeroen Brouwers [i]s als een ouderwetse, perfect gemnaakte, goed geoliede, soepel stampende stoommachine. Het koper is glimmend gepoetst, het ritme vertoont geen enkele hapering, alles maakt het geluid van iets dat energie, kracht, voortbrengt. Die energie heeft de lezer wel nodig, zeker nu Brouwers in Bezonken rood de tijd oproept waarin alle voorwaarden ontstonden voor de drieëenheid die zijn leven en werk zijn gaan bepalen: liefde, literatuur en dood. De ‘energie’ van Brouwers' proza en het pathos waarvan het doortrokken is beheerst zijn stijl, [z]odat elke zin en elk woord lijkt [t]e glimmen en daardoor afzonderlijke aandacht vraagt. Stijl is Brouwers' hoogstpersoonlijke krachtmiddel om alles te kunnen schrijven. Hij overwint er zijn schaamte, schuldgevoel, remmingen mee.

Hoewel Brouwers al veel autobiografisch proza heeft geschreven, kan men Bezonken rood het tweede deel van zijn bezwerende autobiografie noemen. Het volgt direct op Het verzonkene omdat het doorgaat op het punt waar dat boek eindigt: het ver[la]ten van het mooie huis met de paradijselijke entourage, om met zijn grootmoeder, moeder en zusje in een vrachtwagen te worden overgebracht naar het Japanse gevangenenkamp Tjideng in Batavia. Zijn grootvader [e]n vader bevinden zich dan al elders [i]n een mannenkamp. Het verzonkene is het boek waarin Brouwers een ‘verzonken’ wereld oproept: het zijn de eerste vijf jaar van zijn leven waarin hij nog geen weet had van de wereld, nog geen bewustzijn bezat, en zich in onbewustheid koesterde in het paradijs van hun tuin, zwembad [e]n zon, en in de beschermende armen van zijn baboe of machtige grootvader. Het verzonkene is een van heimwee doortrokken hymne [a]an deze onbedorven jaren, terwijl Bezonken rood een elegie, een dreunende en repeterende klaagzang is op de jaren die daar direct op volgden en die, ook al was hij een ‘egoïstische levenslustige kleuter’, emotionele ervaringen in hem stempelden die zijn blik voorgoed vertroebelden. Het was de overgang van het mentaal arcadië naar het rijk van Pandora.

Jeroen Brouwers, foto Eddy de Jongh

Wat bij deze verplaatsing meegaat is de door zijn grootvader afgedankte tropenhelm. In het arcadië was het een soort hutje omdat hij zo groot was dat zijn hoofd er drie keer in kon; in het rijk van Pandora behoudt het die functie, maar wordt het tegelijk ook een kinderhelm.

Met hamers

Brouwers heeft eens geschreven dat hij de tijd heeft stukgeslagen. Het betekent dat bij hem heden en verleden door elkaar heen lopen en dat zijn herinneringen even levend zijn als alles wat hij in het heden meemaakt. Als zijn eigen psychoanalyticus is Brouwers vertrouwd met de wereld van zijn verleden en legt hij verband met het heden als tussen oorzaak en gevolg. Het heden en het verleden dat in Bezonken rood door elkaar heen loopt is de recente dood van zijn moeder en de ervaringen die hij samen met haar bijna veertig jaar geleden in het Japanse kamp opdeed. Brouwers beschrijft op pijnlijk komische manier in detail onder welke omstandigheden hij het bericht van haar dood ontving. In Het verzonkene staat waarom hij haar de laatste jaren niet meer bezocht en hoe hij ‘met hamers’ de sentimentaliteit uit zich sloeg om te voorkomen dat hij in haar wereld zou verzanden: de wereld van heimwee en vertedering om Indië. Zijn moeder verdrong alle narigheid en klemde zich vast aan idealisering; Brouwers zelf koos en kiest voor het onder ogen zien: voor het ‘boekstaven’ van wat hij heeft gezien, om het op die manier niet te verdonkeremanen. De geschiedenis zoals Brouwers hem in zijn hoofd heeft, kan zich zelf niet onzichtbaar maken door zich te verbergen in een proces van verdringing. Bezonken rood is een boek vol refreinen. Eén ervan betreft een advies van zijn grootmoeder: ‘Zij hield ons voor, om in ogenblikken van grote wanhoop aan “iets anders” te denken, het deed er niet toe waaraan.’ Dat advies volgt Brouwers niet op want hij wil juist de boekstaver zijn van alles waartoe mensen in staat blijken te zijn. Pas op, staat er ergens, in elke kleuter kan iemand steken die veertig jaar later als getuige kan optreden. ‘Het is gezien.’

Als Het verzonkene is Bezonken rood een streng geregisseerde gemoedsuitstorting waarin Brouwers een reeks motieven heeft verwerkt die het eigenlijk niet verdragen dat men ze isoleert, omdat ze steeds met een ander motief in verband staan. Daarop heeft ook de zin betrekking die herhaaldelijk terugkeert: ‘Niets bestaat dat niet iets anders aanraakt.’ In Bezonken rood wordt de wereld opgevat als iets besmettelijks: je loopt er voortdurend van alles in op en in het geval van Brouwers leidt het tot een chronische ziekte die in zijn uiterste consequentie bestaat uit een verlangen naar ‘niet zijn’.

Bijna in elk boek van Brouwers mist het, zo ook in Bezonken rood. Het is een metafoor die zowel staat voor het gebrek aan inzicht en het isolement, als voor de vertroebeling van de geest door het ontstaan van een ‘bewustzijn’. In Bezonken rood beschrijft Brouwers hoe hardhandig dat in zijn geval gebeurde: hij was als kleuter getuige van mensonterende taferelen waarvan hij de verschrikkelijkheid op dat moment niet kon bevatten. Wat zag hij?: vrouwen aan de galg, in bloedhete ijzeren kasten, kruipend aan een touw, volgegoten met water, lijfstraffen, verkrachting. ‘Mijn “kamp-syndroom”,’ schrijft hij, ‘bestaat uit de wroeging die ik heden heb om de alles begerig in zich opnemende kleuter die ik ben geweest.’ Ook zijn moeder zag hij in dergelijke omstandigheden, zoals wanneer zij een dag en een nacht naakt, en in het licht van schijnwerpers, in de regen moest staan. In de beschrijving van wat hij als vijfjarige daarbij onderging bereikt Brouwers in sommige alinea's een adembenemende trefzekerheid. Hij beschrijft hoe hij zijn moeder van een afstand

[p. 8]

gadeslaat en kushanden toewerpt: ‘Ik wilde wel naar haar toe vliegen in mijn vliegtuig en scheefhangend, dus verticaal in elkaars verlengde staande vleugels, langs haar heen scheren om haar mijn hoed toe te gooien zodat ze tenminste iets had om zich mee te bedekken.’

Niettemin is Bezonken rood doortrokken van woede, gericht op alle moeders en zijn eigen moeder in het bijzonder. Ook hier lopen heden en verleden door elkaar. Brouwers beschrijft niet alleen in detail wat hij van familie hoort over de dood en begrafenis van zijn moeder en wat hij ondertussen zelf doet, door dit alles lopen ook herinneringen aan een kortstondige liefde: Liza. Deze vrouw staat in het boek en in de verbeelding van Brouwers tussen zijn moeder en zijn eigen vrouw in als de verpersoonlijking van de ongeschonden schoonheid: zij heeft nog geen kinderen gehad. Het feit dat een vrouw een kind gekregen heeft verandert zijn instelling tegenover haar, omdat dat feit verband houdt met wat hij als vijfjarige heeft gezien: vrouwen, en ook zijn eigen moeder, die door Japanners in hun onderbuik geschopt werden tot ze bloedden. Het krijgen van een kind is voor Brouwers ‘de vernietiging of dan toch de duurzame beschadiging van de schoonheid’. Menige vrouw, schrijft Brouwers, heeft tegen hem gezegd dat hij ‘niet lief, hard, bitter en gevoelloos’ is. ‘Waar, wanneer, van wie had ik dat moeten leren: iets voelen?’ antwoordt hij. Over zijn moeder schrijft hij ook: ‘zij was in mijn leven zoals de wind: soms mij aanrakend, maar overigens niet aanwezig.’ Een andere, latere, gebeurtenis die voor zijn verhouding tot de moeder bepalend is geweest is het feit dat zij hem op een dag bij een internaat afleverde omdat hij thuis niet meer te handhaven was. Als zij hem een kus ten afscheid wil geven valt haar voile voor haar gezicht, wat hij nog jaren aanvoelt alsof het een traliehek was. Hij beschouwde het als verraad. De laatste jaren van haar leven belde zijn moeder hem wel eens op. Als hij de hoorn opnam hoorde hij haar stem die zei dat ze verkeerd verbonden was. Die mededeling maakt Brouwers tot een refrein.

Verraad

Brouwers woede is natuurlijk doorschoten met schuldgevoelens en herinneringen aan ongeschonden intimiteit. Niet voor niets noemt hij de moeder herhaaldelijk ‘vriendelijke pelikaan’ en bij de gedachte aan haar crematie vergelijkt hij haar met een diamant die vergaat ‘in het heetst van de allerliefdevolste omhelzing van vlammen’, waarvan de suggestie uitgaat dat hij zelf uiteindelijk die omhelzende vlammen zou kunnen zijn.

Bezonken rood is een boek dat alles wat het wil zeggen in beelden zegt. De niet-bestaande tijd in Brouwers' psychologische werkelijkheid treedt herhaaldelijk op in de vorm van de klokkenwinkel waarboven Liza woont. Door het boek stapt Daantje, de beroemde kleuter van Leonard Roggeveen, en het boek waaruit de vijfjarige Brouwers leerde lezen van zijn moeder. Zijn ‘Stap, stap’ fungeert als een verwoeste herinnering aan de lijd dat hij nog zo parmantig door het leven kon stappen. Als beeld voor zijn ‘gevoelloosheid’ wordt steeds het eelt gebruikt dat hij van zijn voeten aan het schrapen is op de avond dat zijn moeder overlijdt. Dat eelt dateert van zijn tijd in het Japanse kamp, want daar liep hij altijd op blote voeten op het hete zand of op het smeltende asfalt. Ook keert steeds de verzekering terug, daterend uit het kamp: ‘Wij zullen elkaar niet verraden, hè mama? Wij zullen elkaar nooit in de steek laten, hè, hè, hè? mama?’

Liefde, geboorte en dood zijn in Bezonken rood met elkaar verstrengeld in een wurgende omhelzing: ze komen op bijna elke pagina samen voor en Brouwers' associaties lopen er steeds op uit. In het kamp [gaat] zijn grootmoeder dood aan de [ont]beringen. Het domein van het ‘gezin’ Brouwers bestond uit de [aan]recht en de aanrechtkastjes in [...] huis waar nog vele andere men[sen] woonden. In één van die kast[jes] sterft de grootmoeder, maar v[oor] het zover is, beschrijft Brouwen even gruwelijke als pijnlijk-[ko]mische omstandigheden waaronder dat gebeurt. Dood werd voor [hem] iets gewoons en de doodsangsten [die] hij uitstond sloegen bij zoveel [ge]woonheid om in verlangen om d[ood] te zijn. Ook dat refrein bevat Bezonken rood: ‘Ik behoor tot het s[lag] mensen dat niet “gelukkig” [kan] zijn’, want als vijfjarige had hij [alles] al gezien en voelde hij zich ‘grijs[vol]wassen’.

Tot de in beelden gevangen obses[sies] behoren de voorstelling en het [ver]langen om terug te gaan naar w[aar] hij vandaan komt: ‘op weg naar [het] nietzijn’. Het ‘bezonken rood’ [in] de titel heeft hier ook mee te mak[en.] Het verlangen naar de dood gaat [te]rug tot wat gezien werd in het Jap[an]se kamp en de herinnering aan de [Ja]panse vlag: een wit fond met [een] grote rode bal. Als zijn grootmoe[der] sterft, wil hij niet aan iets and[ers] denken: ‘ik wilde niets zien en [aan] niets hoeven denken: ik wilde er [niet] zijn, ik wilde niet bestaan. Ik w[ilde] best samen met mijn grootmoeder [of] zelfs in plaats van mijn grootmoeder sterven, terwijl het laatste dat ik [zou] zien om in mijn netvliezen te l[aten] bezinken een kleur was: rood, [de] kleur van de dood, die als [een] bloedspat voorkwam op de Japa[nse] vlag.’

Waarover moet ik schrijven? vra[agt] de schrijver aan zijn geliefde m[uze] Aurora aan het eind van Brouwers' roman Zonsopgangen boven zee. Hij geeft het antwoord zelf: ‘Over sterfelijkheid die met onsterfelijkheid, en de vergankelijkheid die [met] onvergankelijkheid moet worden [be]kleed.’ Dit is wat Brouwers in Bezonken rood is gelukt: schrijven [over] het vergankelijke op een onvergankelijke manier. Hij speelt daar[bij] hoog spel en begeeft zich in de gevarenzone waarin zijn pathetiek [in] kitsch kan omslaan.

Uit angst voor huilerigheid en [pa]thos, schrijft hij, is er niet eer[der] echt over de werkelijkheid van zulke kampen geschreven. Hoe bitter hard Brouwers ook lijkt in dit boek, hoe het werkelijk is gesteld blijkt [als] hij de commandant van het kamp Tjideng bezig ziet: ‘Heeft Sone [ook] een moeder? Hébben Jappen [dan] moeders? Is de moeder van Sone soms dood en staat hij daarom [zijn] geweldige dramatische toespraak [op] te voeren terwijl de coulissen b[ran]den...?’