Vrij Nederland. Boekenbijlage 1981

[p. 23]

Engelands glorie
Twee nieuwe romans van Muriel Spark

Loitering with intent door Muriel Spark Uitgever: The Bodley Head, 222 p. f34,75
Territoriale rechten door Muriel Spark vertaling: Dorien Veldhuizen Uitgever: Elsevier, 173 p. f16,90

Doeschka Meijsing

Het moet een jaar of vijftien geleden zijn dat de toenmalige uitgeverij Contact veel werk maakte van Engelse auteurs in haar fonds. Er verschenen vertalingen van Iris Murdoch, van Colin Wilson, van Penelope Mortimer. De Engelse literatuur leek een hoge vlucht te nemen in het Nederlandstalige gebied. De Engelse literatuur leek te stralen van energie. Engeland had, zo staat me bij, nog iets weg van een zeer belangrijke oom. Nu, vijftien jaar later, is het ineengeschrompeld tot zorgenkindje.

Een van de auteurs in dat fonds van Contact was Muriel Spark. En zij stond, meer nog dan de anderen als ik het me goed herinner, model voor wat je de Engelse ‘spirit’ zou moeten noemen, want het woord ‘geest’ is een zwaar continentaal woord. Maar wat hield die dan in, die spirit? Wel, het had iets te maken met elegantie en intelligentie en met het vermogen niet al te zwaar aan de dingen te tillen. Muriel Spark bezat die eigenschappen. Of het nu ging over de dreigende aanwezigheid van de dood in een bejaardentehuis (in Memento Mori), of over de samenzwering van de hele wereld tegen één persoon (in Juffrouw Brodie's beste jaren), of om commotie in een klooster (in The Abbess of Crewe) - het was nooit écht somber of dreigend. Integendeel, die boeken hadden iets zonnigs over zich, ze waren satirisch en je kon erom lachen.

Toen ik nu van Muriel Spark Territoriale rechten gelezen had, dat in de vertaling bij Elsevier is uitgekomen, had ik het gevoel dat de Engelse literatuur die vijftien jaar geleden nog zo straalde, in een treurig diep dal terecht was gekomen. Of dat de humor ook niet meer was wat ie vroeger was.

Territoriale rechten is, dat staat buiten kijf, bedoeld als een grappig boek. Geheel in Spark-stijl is het een satirische schildering van een groepje mensen dat op de meest bizarre manier met elkaar te maken krijgt. Ditmaal spelen de verwarringen zich af in Venetië. Het verhaal is zo onwaarschijnlijk dat ik bij het navertellen de indruk moet wekken verschillende verhalen door elkaar heen gelezen te hebben.

In ieder geval gaat het om een moord die bij de bevrijding in 1945 op een Bulgaarse koning gepleegd is; om het lijk dat in een tuin in Venetië in twee afzonderlijke helften begraven is; om een aantal personen die hun fascistische verleden proberen te verbergen en daarmee gechanteerd worden door een jongen die aan het eind van het boek de wonderbaarlijke ommezwaai heeft gemaakt van homoseksueel naar heteroseksueel en in die hoedanigheid samen met zijn vriendin brandschattend als terrorist door Italië trekt. De vader van de jongen is ook in Venetië, samen met zijn maîtresse en achtervolgd door een detective-bureau in opdracht van de moeder van de jongen en wettige echtgenote van de vader. Ook de vriendin van de moeder, en vroegere minnares van de vader, reist naar Venetië om te kijken wat de man van haar vriendin daar uitspookt. Ook de dochter van de vermoorde Bulgaarse koning is in Venetië, op de hielen gezeten door de geheime dienst van haar land.

Zouteloos

Zo is alles en iedereen in Venetië en dat borrelt en kookt rond de plot die erop neerkomt dat het lijk van de Bulgaarse koning in stukken gehakt in een Venetiaanse tuin ligt opgeborgen. De achterflap noemt dat een spannende intrige, ik noem dat zouteloos patronaatstoneel. Maar het ergste is nog dat het gráppig patronaatstoneel is, bedoeld om een satire op deze toch zo verschrikkelijk moderne maatschappij: ‘Curran zei: “Ik voel me nooit schuldig. Ook niet als ik me schuldig zou horen te voelen.” “Ik altijd,” zei Mary. “Ik vind het zalig. Ik voel niet echt dat ik leef als ik geen schuldgevoel heb.”’ Of: ‘“Zo praten veel van die jonge mensen,” zei Grace. “Het is in de mode. Als je je schoenen poetst, dazen ze al dat je een fascistische bourgeois bent. Daarom heb ik ook besloten er op reis linksig uit te zien. Je weet nooit of je een jongere nodig hebt om je te helpen als je geen raad weet met je koffer.”’ En op bladzijde 43 zegt iemand - ik verzin het niet, maar het kan aan de vertaling liggen -: ‘Ahum’. Dat zijn natuurlijk perfecte grappen om de zaal vol ooms en tantes plat te krijgen, maar om Engelands eer van vijftien jaar geleden hoog te houden, lijkt het me te kort schieten.

Muriel Spark

Londen

Gelukkig heeft Muriel Spark na Territoriale rechten nog een, haar zestiende, roman geschreven, Loitering with intent. Hoewel de stofomslag weer enkele bizarre gegevens vermeldt die het ergste doen vrezen, maakt de roman zelf die vrees ongedaan. Muriel Spark is in Loitering with intent teruggekeerd naar het Londen van haar eerste boeken, het Londen van het jaar 1950.

Op een dag, zo begint de roman, zat Fleur Talbot op een kerkhof een gedicht te schrijven, overpeinzend ‘hoe fantastisch het was om een vrouw en een kunstenaar te zijn in het midden van de twintigste eeuw.’ Deze opmerking luidt het thema van de roman in, want diezelfde Fleur Talbot doet ons, meer dan dertig jaar na die kerkhof-gedachte, verslag van hoe het zo gekomen is dat ze schrijfster is geworden. Fleur Talbot schrijft haar autobiografie: hoe is een schrijfster schrijfster geworden. Maar omdat Muriel Spark en Fleur Talbot natuurlijk veel gemeen hebben, ontstaat het verschijnsel dat een schrijfster vertelt hoe een schrijfster schrijfster is geworden. En daarmee heeft Muriel Spark de autobiografie tot fictie verheven, met alle verwikkelingen van dien. De autobiografie, dat is het eigenlijke thema van Loitering with intent en Muriel Spark speelt daar een heel ingenieus en grappig spel mee.

Neuroten

Fleur Talbot heeft namelijk op dat moment op het kerkhof net een baantje van tien maanden achter de rug bij de Autobiografische Associatie, een club neuroten met een gevaarlijke gek aan de hoofd. De leden van de Autobiografische Associatie worden verondersteld hun levensverhalen op papier te zetten, die dan door Fleur Talbot stilistisch wat opgevijzeld worden. Fleur Talbot, die ten slotte schrijfster wil worden, kijkt haar ogen uit naar de merkwaardige figuren die de Autobiografische Associatie bevolken. Intussen is ze hard bezig met haar eerste roman, die de eigenschap vertoont alle gebeurtenissen die binnen de AA voorkomen, te voorspellen. Om die reden wordt de roman door het hoofd van de club wederrechtelijk in beslag genomen, bestaande kopieën worden vernietigd en potentiële uitgevers omgekocht om het niet uit te geven. Ten slotte weet Fleur Talbot het manuscript weer in haar bezit te krijgen en wordt het uitgegeven. En daarmee ‘Goodbye, my poverty. Goodbye, my youth’, is de roman ten einde. Dit is, ik ben de eerste om het toe te geven, geen ijzersterke plot en des te verrassender is het dat er een heel aardige roman mee gemaakt is.

In de eerste plaats geeft het Muriel Spark alle kans om het idee dat een goede roman autobiografisch moet zijn en moet getuigen van een complete eerlijkheid, te hekelen. De leden van de Autobiografische Associatie, die iets weg heeft van een literaire kring, of een moderne therapiegroep, zijn stuk voor stuk stakkers die hun laatste toevlucht zoeken in een pillendoos. Alleen Fleur Talbot zelf is normaal dank zij het feit dat ze van ‘complete frankness’ niets moet hebben. En dan is het weer ouderwets hoe Muriel Spark het leven van een aantal kunstzinnige kamerbewoners in het Londen van 1950 beschrijft. Dat is bijna weer of het vijftien jaar geleden is. Maar het aardigst is toch die typische Muriel Spark-toon, die combinatie van satire, luchthartigheid en opgewekte vertedering waarmee ze dertig jaar terugblikt, toen alles net begonnen en nog veelbelovend was.